Strona główna: Różnice pomiędzy wersjami

Wersja z 09:09, 26 kwi 2018

Historia Polskiego Towarzystwa Miłośników Astronomii

Towarzystwa Miłośników Astronomji (1921-1928), Polskiego Towarzystwa Przyjaciół Astronomji (1928-1939), Polskiego Towarzystwa Miłośników Astronomii (1946 do dziś).
Obecnie Polskie Towarzystwo Miłośników Astronomii to jedno z najstarszych towarzystw w Polsce.

Źródła danych
Dane zebrane z archiwalnych numerów Uranii (od 1920), Wszechświata (od 1882 roku), Kosmosu (od 1876) oraz materiałów zebranych przez członków Polskiego Towarzystwa Miłośników Astronomii. Skan podstawowego źródła informacji Uranii-Postępy Astronomii z materiałów własnych redakcji. Skany czasopisma Wszechświat udostępniła redakcja Pisma Przyrodniczego Wszechświat, 31-118 Kraków, ul. Podwale 1. Skany Kosmosu dzięki Śląskiej Bibliotece Cyfrowej, Biblioteka Śląska w Katowicach, Plac Rady Europy 1, 40-021 Katowice.
Prosimy o przesyłanie danych na adres zarzad@ptma.pl
W tekstach zachowano oryginalną pisownie polską w zakresie ortografii i gramatyki, jaka obowiązywała w okresie międzywojennym.

Jak się zaczęło?
Pierwsze informacje do jakich docieramy pojawiają się w czasopiśmie “Wszechświat”, które na kilka lat staje się jedynym źródłem wiedzy ze świata astronomii. To tutaj ukazują się pierwsze informacje o zjawiskach astronomicznych czy też pierwsze efemerydy.

Wszechświat

Strona tytułowa "Wszechświata"

W roku 1908 na łamach “Wszechświata" (nr 25 z 21 czerwca) ukazuje się artykuł Feliksa Przypkowskiego (1872-1951) z Jędrzejowa, pt. „Miłośnicy i protektorowie astronomii”, w którym postuluje się założenie dwóch towarzystw: astronomicznego ściśle naukowego oraz zrzeszającego miłośników astronomii. W artykule tym czytamy “...pożądanemby było założenie u nas towarzystwa astronomicznego ściśle naukowego lub też towarzystwa miłośników i protektorów astronomii. Mielibyśmy wówczas instytucyę wyraźnie dążącą do obalenia przesądów i zabobonów...” Wkrótce na łamach “Wszechświata” nr 33 z 13 sierpnia 1911 ogłasza list otwarty o udzielenie na łamach tego czasopisma miejsca dla miłośników astronomii, by mogli się zrzeszać na tej płaszczyźnie.
List otwarty w sprawie astronomów-amatorów.
“Na obszarze Królestwa jest wielu miłośników astronomii, którzy, pracując osobno, chcieliby dla dobra nauki podzielić się swemi myślami, swemi spostrzeżeniami. Rzucić chcę myśl, aby każdy z tych pracowników nadesłał do Redakcyi Wszechświata kilka danych o sobie...”
Pierwszy zgłosił się na to wezwanie Maksymilian Białęcki (nr 36 z 3 września 1911), apelując również o założenie towarzystwa.
“W sprawie astronomów - amatorów. W No 33 Wszechświata, znajduje się list otwarty p. d-ra Przypkowskiego w sprawie astronomów-amatorów, który powinien znaleść oddźwięk pośród miłośników pięknej nauki astronomii..."

Zaznaczyć należy, że w tym czasie (od r. 1887) istniało już Towarzystwo Astronomiczne Francji, którego członkiem od 1913 roku był Feliks Przypkowski. Listownie zgłaszają się do Przypkowskiego (poza Białęckim) Felicjan Kępiński (1885-1966), inż. Władysław Szaniawski z Przegalin (1861-1931), dr Tadeusz Rakowiecki (1878-1965), a także Tadeusz Banachiewicz (1882-1954), wówczas asystent w Obserwatorium Uniwersyteckim w Kazaniu, który współpracował z „Wszechświatem” publikując kalendarzyki astronomiczne.

Koło Miłośników Astronomii.

Budynek Gimnazjum Męskiego Kazimierza Kulwiecia w Warszawie (pl. Trzech Krzyży 8) - Kamienica Naimskiego i Jungów. Budowa w latach od końca lat 20-tych XIX w. do 1864. Pierwotnie teren posesji zajmował dworek i wybudowany po 1805 browar Marcina Naimskiego. Browar w 1868 stał się własnością Hermana Junga, w 1910 został zlikwidowany a na jego miejscu powstały oficyny mieszkalne. Przebudowa: około 1910. Kamienica została podwyższona o dwa piętra. Zniszczona i spalona w 1939. Mury kamienicy frontowej rozebrano w czasie okupacji, ocalałe oficyny zostały rozebrane w końcu lat 60-tych bądź na początku lat 70-ty XX w.

Męskie Prywatne Gimnazjum im. Mikołaja Reja Zboru Ewangelicko-Augsburskiego. Powstało w 1906 roku, jako gimnazjum, na wniosek ks. Juliana Machlejda. Początkowo do szkoły uczęszczało 200 uczniów. Było szkołą prywatną, prowadzoną przez parafię ewangelicko-ausgsburską w Warszawie. Foto z 1929 roku. W okresie wojny została zniszczona jego lewa część

Na pomysł założenia Koła wpadło dwóch uczniów ostatniej klasy gimnazjum męskim Kazimierza Kulwiecia w Warszawie (pl. Trzech Krzyży 8) - Stefan Kaliński (1902-1970) i Stanisław Mrozowski (1902-1999), którzy zafascynowali się kometą okresową Brorsena-Metcalfa. Zwrócili się oni do prof. Feliksa Kępińskiego, prowadzącego wówczas lekcje kosmografii w paru gimnazjach, z propozycją utworzenia Towarzystwa Miłośników Astronomii. Profesor przy okazji prowadzonych lekcji informował uczniów innych szkół o tym pomyśle i w krótkim czasie przyłączył się do nich Jan Mergentaler (1901-1995) z gimnazjum Reja. Następnie dołączyło dwóch młodych studentów Edward Stenz (1897-1956) i Antoni Zygmund (1900-1992).
5 października 1919 roku za zgodą dyrektora gimnazjum prof. Jana Kozakiewicza oraz kuratora p. Jezierskiego powstaje Koło Miłośników Astronomii.

Ta piątka dała początek powstaniu międzyszkolnego Koła Miłośników Astronomii, zawiązanego w dniu 5 października 1919 roku. Po koniec roku Koło liczy już kilkunastu członków, a wśród pojawiają się dr Felicjan Kępiński i zapalony miłośnik astronomii, urzędnik pocztowy Maksymilian Białęcki. Jednymi z kolejnych pierwszych członków Koła są Stefan Maliński oraz M. Niewodniczański.
Dwa ostatnie miesiące 1919 roku to głównie sobotnie spotkania, planów utworzenia tzw. "dostrzegalni", czyli obserwatorium oraz omawianie planów założenia czasopisma Urania, które w początkowym okresie ma być kwartalnikiem, a pierwszy numer planowany jest na marzec 1920 roku. Spotkania i odczyty dyskusyjne jak to wtedy nazywano dotyczyły: Lunet astronomicznych, Światła zodiakalnego, Kanałów na Marsie, Ruchu Słońca w przestrzeni, planety pozaneptunowej i atmosfery ziemskiej. Kilku członków Koła zajmuje się obliczaniem efemeryd planetoid. Od pierwsze połowy lutego rozpoczynają obserwacje Jowisza i Saturna za pomocą skromnej lunety o średnicy 52 mm.
21 lutego 1920 roku odbyło się pierwsze zebranie Koła, na którym wygłoszono pierwsze sprawozdanie z obserwacji planet.
20 marca 1920 roku na kolejnym ogólnym zebraniu Koła, postanowiono utworzyć Koło Obserwatorjum meteorologiczne oraz Wydział Wydawniczy, który oprócz wydawania Uranii ma za zadanie wydawanie różnych prac naukowych. W ten sposób w połowie kwietnia 1920, ukazuje się rozprawa dr. Feliksa Kępińskiego "O zaćmieniach Księżycowych" z uwzględnieniem zbliżającego się wtedy całkowitego zaćmienia Księżyca z dnia 2/3 maja 1920. Na okres wakacyjny Koło nie organizuje spotkań, a ukazanie się 4. numeru Uranii planowane jest na 1 września.

Założenie Stowarzyszenia
26 listopada 1921 roku weszli do Zarządu Towarzystwa: pp. Dr. Felicjan Kępiński (prezes), prof. G. Tołwiński (wiceprezes), Dr. J. Danilewicz (zast. wiceprezesa), red. J. Larissa-Domański (sekretarz), S. Nowińska (z. sekr.), inż. Br. Rafalski (skarbnik), art.-fot. Zdz. Marcinkowski (z. sk.) i do Komisji Rewizyjnej: pp. prof. St. Michalski, mec. J. Niewodniczański i E. Stenz, asystent Un. Dodani do Zarządu: pp. St. Kaliński (bibljotekarz) i M. Białęcki (kierownik dostrzegalni).
Tymczasowa Siedziba Towarzystwa: Warszawa, Widok 18 m. 5 (zarazem adres Sekretarza, p. J. Domańskiego). Czytelnia: lokal Bibljoteki Sem. Mat., Nowy Świat 72, 1-e p., piątki g. 18-20. Dostrzegalnia: Chmielna 88-90, naddasze, soboty i poniedziałki, po zmroku.

Członkowie T.M.A. będący zapisani w roku 1921: 53 osoby

Strona tytułowa pierwszego numeru Uranii z 1920 roku

Archutowaki T., student Uniwersytetu., Dembowska Z., studentka Uniwersytetu, dr Brennejsen prof. Państw, I. Dent., dr. Bialobrzeski Cz. prof. Uniwersytetu, dr. Czubryóski A., nauczyciel gimnazjum, dr. Danilewicz J., dyrektor Zakł.. Kentg., Zakopane, dr. Hufnagel Leon, astronom, dr. Jantzen K., adjukt Obserwatorium Wilno, dr. Kępiński Felicjan, adjunkt i zastępca kierownika Obserwatorium Uniwersytetu Warszawskiego, dr. Lewenstern Eugenjusz, chirurg, Warszawa, dr. Przypkowski Feliks, lekarz powiatowy, Jędrzejów, dr. Ryzner J., adjunkt Obserwatorium Lwów, dr. Wilk Antoni, nauczyciel gimnazjum Kraków, inż. Rafalski Br., Starachowice, Kaliński Stefan, student Uniwersytetu, Kapuściński Wład., stududent Uniwersytetu, Konarski Stan,, urzędnik państwowy, Kosińska S. asystentka P.I. Meteor., Kowalczewski M., asystent Obserwatorium, ks. Chwiłowica Z., student Uniwersytetu, Kraków, ks. dr. Lenartowicz J., kierownik stacji meteorologicznej, Tarnów, Kuroczycki Witold, student Politechniki, Larissa-Domański Józef, Warszawa, Lichteuberg Wł., asystent Obserwatorium Lwów, Ludwiński J. K., nauczyciel gimnazjum, Olkusz, Maliński Stan., student Politechniki, Marcinkowski L., urzędnik, Marcinkowski Zdz. przemysłowiec, mec. Niewodniczański Jan, Warszawa, Mergentaler Jan, student Uniwersytetu, Mrozowski St student Uniwersytetu, Narbutt Antoni, urzędnik państwowy, Nejmanówna Marja, urzędnik, Niczyperowicz S., student Politechniki, Niedziałkowska A., urzędniczka, Niedziałkowski W., student leśnik, Nowińska S., licen. Uniw Szw., Orkisz Lucjan, asystent Obserwatorium, Kraków, Białęcki Maksymiljan, urzędnik państwowy, Warszawa, prof. Dziewulski Wł., dyrektor Obserwatorium Uniwersytetu Wilno, prof. Grabowski Z., dyrektor Obserwatorium Politechniki Lwów, prof. Michalski Stan, dyrektor Departamentu Nauki i Sekretarz Kasy Mianowskiego, Warszawa, Rybka Eugeniusz, asystent Obsserwatorium Kraków, Sienicka Ant., student Uniwersytetu, Siesicki Józef, rolnik, Sołtan Andrzej, asystent Uniwersytetu, Stenz Edward asystent Uniwersytetu, Szwarc Ksawery, student Uniwersytetu, Świderski St., inspektor szkolny, Wilno, Tauchert Ota - Warszawa, Tołwiński U., prof. W. W. P., Zarankiewicz Kaz., student Uniwersyetu, Zygmund Antoni, asystent Politechniki.

Lata międzywojenne 1921-1939

Budynek dostrzegalni na Chmielnnej 88 w Warszawie

Pierwszy zarząd powołany został na okres jednego roku i został zmieniony 21 listopada 1922.
W tym też okresie została zmieniona siedziba Towarzystwa na budynek na ulicy Siennej 5. Sekretariat był jednak tylko czynny w poniedziałki, czwartki i soboty od 17 do 18-tej, dlatego też korespondencje należało wysyłać na adres sekretarza Towarzystwa, S. Kalińskiego (Warszawa, ul. Piękna 30/14). W połowie 1923 roku, sekretariat czynny jest już tylko w poniedziałki i czwartki w tych samych godzinach, a w okresie od od 15 czerwca do 15 listopada dyżury członków zostały zawieszone. Czynności te zastępczo prowadziła ciągle działająca dostrzegalnia, przy Chmielnej 88.
W 1925 roku siedziba Towarzystwa zostaje z czasem przeniesiona do starego gmachu Obserwatorium Astronomicznego w Ogrodzie Botanicznym, gdzie w parę lat później otrzymuje Towarzystwo do swej dyspozycji dobry paralaktyczny refraktor Cooke'a o średnicy 134 mm, pochodzący z prywatnego obserwatorium dra J. Jędrzejewicza (1835-87).
Przed rozpoczęciem II wojny światowej towarzystwo posiada 4 pracujące Oddziały:

• Warszawa, Al. Ujazdowskich 6/8 w Obserwatorium Astronomiczne U.J.P. (ten sam adres do Zarząd Centralny);
• Częstochowie, przy Al. N. Marii Panny 56 w I Gimnazjum Państwowym im. H. Sienkiewicza;
• Lwowie, ul. Długosza 8 w Obserwatorium Astronomiczym U.J.K.;
• Poznaniu, ul. Słoneczna 36 w Obserwatorium Astronomiczne U.P;

Walne zebrania Zarządu w latach 1921-1939 - prezesi i wiceprezesi Towarzystwa

Obserwatorium Warszawskie w 1925 roku; od lewej siedzą: prof. M. Kamieński, E. Rybka., stoją: Dr. F. Kępiński, W. Jędrzejewski. W głębi na prawo woźny, W. Wolski.

• 26 listopada 1921 - prezes dr. Felicjan Kępiński (prezes), wiceprezes - prof. G. Tołwiński, zastępca wiceprezesa - Dr. J. Danilewicz;
• 21 listopada 1922 - prezes inż. P. Strzeszewski, - wiceprezes Edward Stenz;
• 30 kwietnia 1924 - prezes prof. M. Kamieński - wiceprezes inż. P. Strzeszewski;
• 7 lutego 1925 - prezes prof. M. Kamieński - wiceprezes inż. P. Strzeszewski;
• 30 stycznia 1926 - prezes prof. M. Kamieński - wiceprezes dr. W. Jezierski;
• 25 lutego 1927 - prezes prof. M. Kamieński, wiceprezes prof. dr Felicjan Kępiński, wiceprezes mjr. Ksawery Jankowski;
• 24 lutego 1928 - prezes prof. M. Kamieński, wiceprezes - inż. Bronisław Rafalski (od prawdopodobnie 9 lipca 1928 prof. M. Kamieński z powodu niemożności pełnienia obowiązków prezesa T.M.A. złożył kierownictwo Towarzystwa w ręce wiceprezesa inż. B. Rafalskiego. Urania 7-9/1928, str. 75);
• 26 października 1928 - prezes inż. Z. Chełmoński ("Wybór Prezesa T.M.A. P.o. Prezesa T.M.A. inż. Br. Rafalski zakomunikował Walnemu Zebraniu, że prof. M. Kamieński zgłosił swoją rezygnację ze stanowiska Prezesa T.M.A., pozostając jednak członkiem zarządu; odpowiedni list prof. Kamieńskiego został odczytany. Ponieważ prośba Zarządu o cofnięcie rezygnacji nie mogła być przez prof. Kamieńskiego uwzględnioną, Zarząd odwołuje się do Walnego Zebrania, gdyż tylko ono według statutu ma prawo powoływania na stanowisko Prezesa T.M.A. Zarządzone przez Przewodniczącego głosowanie kartkami dało 44 głosy, z których jeden został unieważniony, 3 padło na prof. M. Kamieńskiego i 40 głosów wypowiedziało się za p. inż. Z. Chełmońskim, który w ten sposób został powołany na stanowisko Prezesa T.M.A. na czas pełnomocnictwa obecnego Zarządu.) Urania 10-12/1928, str. 100;
• 22 grudnia 1928 - prezes prof. M. Kamieński, wiceprezes - inż. Bronisław Rafalski (na podstawie zmienionego statutu, stowarzyszenie przyjmuje nazwę: "Polskie Towarzystwo Przyjaciół Astronomii";
• 21 marca 1929 - prezes prof. M. Kamieński, wiceprezes - M. Białęcki; (Towarzystwo obejmuje nowy lokal przy ul. Chmielnej, gdzie zainstalowano dostrzegalnię i bibliotekę z czytelnią.)
• 17 stycznia 1930 - prezes prof. M. Kamieński, wiceprezes senator R. Szereszowski;
• 12 marca 1931 - prezes prof. M. Kamieński, wiceprezes Dr. M. Łobanow (również skarbnik), Dr. E. Rybka;
• 28 stycznia 1932 - prezes prof. M. Kamieński, wiceprezes Dr. M. Łobanow (również skarbnik);
• 22 lutego 1933 - prezes prof. M. Kamieński, wiceprezes Dr. M. Łobanow (również skarbnik);
• 1934 - prezes prof. M. Kamieński, inż. Z. Chełmoński;
• 1935 - prezes prof. M. Kamieński;
• 4 marca 1936 - prezes prof. M. Kamieński, wiceprezes Dr J. Gadomski; (na skutek trudności finansowych - opłaty czynszowe, siedzibę Zarządu Centralnego i Oddziału Warszawskiego ponownie przeniesiono dzięki pomocy prezesa M. Kamieńskiego do Obserwatorium Astronomicznego UW przy Al. Ujazdowskich.);
• 22 lutego 1937 - prezes prof. M. Kamieński, wiceprezes Dr J. Gadomski;
• 1938-1939 - brak danych;

We wrześniu 1939 Towarzystwo, podobnie jak wszystkie kulturalne instytucje polskie, zostało przez okupanta rozwiązane. Oddziały przestają funkcjonować. Majątek Towarzystwa ulega rozproszeniu.

Obecnie Towarzystwo składa się z 19. oddziałów terenowych oraz 9. sekcji tematycznych.

Oddziały Polskiego Towarzystwa Miłośników Astronomii

Andrespol (1955-1958) - oddział zlikwidowany
Biała Podlaska (1957-1967) - oddział zlikwidowany
Białystok (1953-...)
Biecz (1951-1960) - oddział zlikwidowany
Bielsko-Biała - oddział zlikwidowany
Bydgoszcz (1955-1957) - oddział zlikwidowany
Chorzów (1964-?) - oddział zlikwidowany
Częstochowa (1929-1939)/(1949-?)/(2009-...)
Dąbrowa Górnicza (1962-?) - oddział zlikwidowany
Frombork (1954-?) - oddział zlikwidowany
Gdańsk (1951-?) - oddział zlikwidowany
Gdynia (1951-?) - oddział zlikwidowany
Gliwice (1949-...)
Grudziądz
Jelenia Góra (1951-1960) - oddział zlikwidowany
Jędrzejów - oddział zlikwidowany
Katowice (1956-1976)/(2012-...)
Kielce (1951-1956)/(2015-...)
Kraków (1948-...)
Krosno (1953-...)
Lublin (1966-...)
Lwów (1929-1939) - oddział zlikwidowany
Łódź (1948-...)
Myślenice (1948-1949) - oddział zlikwidowany
Niepołomice (?-?)/(2014-2017) - oddział zlikwidowany
Nowy Sącz (1948-?) - oddział zlikwidowany
Olsztyn (1954-?) - oddział zlikwidowany
Opole (1957-?) - oddział zlikwidowany
Ostrowiec Świętokrzyski (1958-?) - oddział zlikwidowany
Oświęcim (1955-?) - oddział zlikwidowany
Poznań (1932-1939)/(1952-?)/(?-...)
Puławy
Radom (1964-?) - oddział zlikwidowany
Rozdrażew (2011-...)
Rzeszów (1951-?)
Szczecin (1951-?)/(2015-...)
Szczecinek (1957-?) - oddział zlikwidowany
Śląski
Tarnów (1953-1956) - oddział zlikwidowany
Toruń (1952-?)
Warszawa (1929-1939)/(1948-...)
Wrocław (1948-?)/(?-...)
Zielona Góra (1969-...)

Historia Astronomii w Polsce

• Historyczne zaćmienia Słońca w Polsce
• Historyczne zaćmienia Księżyca w Polsce
• Inne historyczne ważne zjawiska widoczne w Polsce

Archiwalne numery Uranii

• Archiwum Uranii

Wybrane osoby w historii PTMA i astronomii polskiej

• Wybrane osoby w historii PTMA i astronomii polskiej

Ważne miejsca w historii astronomii i PTMA

• Chorzów, Planetarium Śląskie
• Warszawa, ul. Chmielna 88

Materiały do tłumaczenia

• Historic telescope of Poland - By Peter Abrahams, Portland, Oregon, USA

Opracowanie: Marek Substyk, Agnieszka Nowak, Marek Zawilski