19 listopada 1816, całkowite zaćmienie Słońca
Zaćmienie to było pierwszym całkowitym w XIX wieku, widocznym z terenu dzisiejszej Polski. Można je bezsprzecznie nazwać „zapomnianym zaćmieniem”, jako że ze względu zarówno na okoliczności polityczno-społecznie, jak i na nienajlepszą pogodę, zachowało się o nim do dziś niewiele informacji.
Zaćmienie całkowite rozpoczęło się przy wschodzie Słońca na Morzu Północnym, po czym cień Księżyca przemknął przez Norwegię, południową Szwecję, dzisiejszą Polskę, zachodnią Ukrainę, Rumunię, a dalej Turcję i kraje Bliskiego Wschodu (rys.1). Pogoda tego dnia była zróżnicowana – dość pogodnie było w wielu miejscach w Europie zachodniej, w innych najczęściej notowano całkowite zachmurzenie lub Słońce ukazywało się między chmurami. Gdzieniegdzie także występowały opady śniegu. Zaćmienie centralne przebiegało na mapie niemal prostoliniowo wzdłuż linii Bytów-Toruń-Ostrowiec Św.–Rzeszów (rys.2). Faza maksymalna wystąpiła około 9:30 na wys.17 stopni nad płd.-wsch. horyzontem, a czas trwania zaćmienia całkowitego wynosił maksymalnie około 1.5 minuty.
Na Pomorzu w kilku miastach zjawisko próbowali obserwować wysłannicy prof. J.E.Bodego z Berlina, który zebrał następnie też inne obserwacje z Europy. I tak, w Słupsku (Stolpe) widać było fazę zaćmienia całkowitego wraz z koroną, szeroką na 1-2 cali (12 cali odpowiada średnicy tarczy słonecznej), a także gwiazdy. W Bytowie (niem: Bütow) wg raportu dr Tönniesa Słońce było chwilami widać zza chmur i mgły. Podczas fazy całkowitej, trwającej około 1 min. 20 s, tylko tuż przed końcem zaćmienia całkowitego dało się zauważyć koronę słoneczną jako jasną otoczkę wokół Księżyca o szerokości około połowy jego średnicy. Dały się też zauważyć perły Baily’ego. Niektóre osoby postronne dostrzegły na niebie w przerwach między chmurami kilka gwiazd (aczkolwiek sam autor nie widział żadnej, obserwując wyłącznie okolicę tarczy słonecznej). Zmierzono także spadek temperatury o 1 stopień. W czasie maksymalnej fazy zaćmienia nie było jednak bardzo ciemno. Około godzinę po zaćmieniu zaczęło się wypogadzać, a po południu było już bezchmurnie. Z kolei wieczorem spadł śnieg. Całkowite zachmurzenie i opady śniegu odnotowano w Gdańsku. W Chełmnie (Kulm) G. Hagen z Królewca był w stanie jedynie zanotować dość precyzyjnie początek zaćmienia całkowitego oraz przez krótką chwilę dostrzec koronę słoneczną, szerokość której ocenił tylko na 1’ (zapewne chodziło tylko o jej najjaśniejszą część - koronę wewnętrzną). Ciemność w czasie fazy całkowitej ocenił jako znaczną – nie dało się czytać pisma, sporządzonego ołówkiem. Później Słońce ukazało się dopiero jak sierp po fazie całkowitej. Stosunkowo dobrze zaćmienie było widoczne w Toruniu (Thorn), choć było nieco chmur, tam także zapadły głębokie ciemności.
Niestabilna sytuacja polityczna (dopiero drugi rok istnienia Królestwa Polskiego) nie przyczyniła się do ówczesnego rozwoju astronomii w dzisiejszej Polsce centralnej i wschodniej, chociaż dokładnie w dniu 19 listopada 1816 r. wydano zgodę na utworzenie Uniwersytetu Warszawskiego. Z Warszawy właśnie doniesiono, iż było widać wąski sierp słoneczny od dolnej strony (która to informacja jest błędna lub przekłamana, ponieważ niezaćmiona pozostała górna niewielka część Słońca). Nie wiadomo, kto był autorem tego doniesienia – można o to podejrzewać Franciszka Armińskiego, późniejszego twórcę Obserwatorium Warszawskiego. W Ołtarzewie na zachód od Warszawy świadkiem zaćmienia był Michał Toczyski, co opisał w swoim pamiętniku pod r.1816. Podaje w nim informacje o znacznych ciemnościach, kiedy to trzeba było zapalać świece oraz o przestraszeniu się ptaków. Mylnie jednak podaje porę zaćmienia jako popołudnie. W Krakowie byli gotowi na zjawisko astronomowie, ale dyrektor obserwatorium Józef Łęski raportował o całkowitym zachmurzeniu z opadami śniegu i o tym, że 8 mil dalej była bardzo dobra pogoda. Mimo złej pogody zaćmienie i tak wywołało wrażenie na obserwatorach, co możemy przeczytać we wspomnieniach Sabiny Grzegorzewskiej, wówczas młodej osoby mieszkającej w Krakowie (niestety, nie podała ona bliższych informacji o samej obserwacji).
Podobnie było we Wrocławiu, gdzie odnotowano jedynie ciemności, przypominające zmierzch. Natomiast w Kłodzku (Glatz) przy dobrej pogodzie znaczne zaćmienie częściowe z powodzeniem obserwował generał Lindener, który zauważył m.in. obrazy sierpa słonecznego, prawdopodobnie na ziemi, w okolicy fazy maksymalnej oraz odnotował spadek temperatury o 2 stopnie.
Świadkiem zaćmienia był także sekretarz gubernialny ze Lwowa Lorenz, który w drodze do Lwowa zatrzymał się celowo nieopodal Radymna k.Jarosławia. Obserwował on szybkie przesuwanie się cienia Księżyca po powierzchni Ziemi na tle zaśnieżonego krajobrazu. Podczas, gdy sam był w terenie jeszcze oświetlonym słońcem, widział miasteczko Jarosław pogrążone w cieniu, a z kolei pod koniec zaćmienia całkowitego sam będąc nadal w cieniu Księżyca dostrzegł oświetlone już zabudowania Jarosławia. Czas trwania fazy całkowitej ocenił na 14 sekund. Z tego samego regionu pochodzi także wzmianka zamieszczona w kolejnym pamiętniku, którego autorem był Marcin Smarzewski w miejscowości Maślatycze (obecnie na terytorium Ukrainy, niedaleko od granicy z Polską, na wschód od Przemyśla). Zanotował on znaczne ciemności przy zachmurzonym niebie akurat w czasie swojego polowania, udanego dzięki temu, iż zwierzyna łowna zareagowała strachem na nagłe ciemności. Niestety, warunki pogodowe tego dnia sprawiły, iż trudno będzie znaleźć kolejne raporty obserwacyjne.
Marek Zawilski
