2004

Powstanie Obserwatorium Astronomicznego w Zielonej Górze

Trochę historii
W połowie XIX w., około 3,5 km od dzisiejszego centrum Zielonej Góry, na naturalnym wzniesieniu górującym nad miastem pnie się tylko dzikie wino. Nie ma tam jeszcze ulic i latami miejskich. Tym oto terenem zainteresowało się Stowarzyszenie Miłośników Rozwoju Zielonej Góry. Po wykupieniu gruntów od właścicieli Stowarzyszenie postanowiło wybudować tam restaurację-winiarnię z wieżą widokową. Po opracowaniu projektu w 1859 r. rozpoczęły się prace budowlane. Obiekt został otwarty 10 marca 1860 r.

W celu uatrakcyjnienia funkcji obiektu, syn Fryderyka Foerstera (jeden z kupców zielonogórskich i założyciel Stowarzyszenia), prof. dr Wilhelm Foerster, dyrektor berlińskiego obserwatorium astronomicznego, zaproponował Stowarzyszeniu organizowanie pokazów sklepienia niebieskiego za pomocą nowoczesnego sprzętu optycznego. Miejsce do tego rodzaju pokazów było idealne. Organizacją i wyposażeniem pierwszego w Zielonej Górze obserwatorium astronomicznego zajęło się kierowane przez prof. Foerstera berlińskie obserwatorium astronomiczne. Najprawdopodobniej zielono¬górskie obserwatorium zostało ufundowane dla upamiętnienia upadku słynnego meteorytu w Wilkanowie 19 lat wcześniej (22 marca 1841 r. 2 km na zachód od dzisiejszej granicy miasta w Wilkanowie spadł około kilogramowej wielkości meteoryt kamienny — chondryt zwyczajny H4; nazwa oficjalna meteorytu: Griine-beig, Wilkanówko). Obserwacje sklepienia niebieskiego nad Zieloną Górą rozpoczęły się w październiku 1887 r.

W latach 20. i 30. XX w. wieża wróciła do swojej pierwotnej funkcji i wkrótce stała się popularną ..knajpą", jakich wiele było w mieście. Z chwilą wybuchu wojny obiekt został przejęty przez służby wojskowe na punkt obserwacyjny obrony przeciwlotniczej. Następnie pojawiła się nazwa „Wieża Braniborska”. Losy tego obiektu w nowszych czasach są dość dobrze znane. Różnie z nimi bywało. I gastronomia, i biura, i pustostan. Zmieniło się także otoczenie.

W lipcu 1989 r., z inicjatywy doc. Janusza Gila, ówczesnego kierownika Zakładu Astrofizyki Instytutu Fizyki Wyższej Szkoły Pedagogicznej (WSP), powołano Zielonogórskie Centrum Astronomii (ZCA). Na przyszłą siedzibę wybrano zrujnowaną i opuszczoną Wieżę Braniborską. przekazaną na ten cel przez władze Zielonej Góry. Remont i adaptacja trwały rok. Wieża Braniborska rozpoczęła swoją astronomiczną działalność w czerwcu 1990 r.

Obecny kształt Instytutu Astronomii Uniwersytetu Zielonogórskiego został nadany w roku 2000, kiedy powołano Instytut Astronomii na wydziale Matematyki, Fizyki i Techniki WSP. Jednocześnie rozwiązano ZCA. Do zielonogórskiego zespołu dołączyli wtedy dr hab. Piotr Amsterdamski, prof. Roman Juszkiewicz i dr hab. Włodzimierz Kluźniak z Warszawy oraz prof. Andrzej Maciejewski z Torunia. Po powstaniu Uniwersytetu Zielonogórskiego Instytut Astronomii wszedł w skład Wydziału Nauk Ścisłych. W roku 2004 powołano nowy Wydział Fizyki i Astronomii, w skład którego wchodzą Instytuty Fizyki i Astronomii. Obecnie w Instytucie Astronomii jest zatrudnionych czterech profesorów, trzech doktorów habilitowanych, czterech doktorów oraz trzech asystentów. Instytut Astronomii ma uprawnienia do prowadzenia kierunku magisterskiego astronomia o specjalności astrofizyka komputerowa. Od roku 2005 Wydział Fizyki i Astronomii ma uprawnienia do nadawania stopnia dok¬tora nauk fizycznych w zakresie astronomii.

Obserwatorium dzisiaj
Pomysł wybudowania obserwatorium astronomicznego z prawdziwego zdarzenia krążył w głowach zielonogórskich astronomów już od wczesnych lat 90. XX w. W 2000 r. jeden z ówczesnych studentów astrofizyki komputerowej, Szymon Kozłowski, porozumiał się z dyrektorem Instytutu Astronomii, prof, dr hab. Januszem Gilem w sprawie ewentualnej przebudowy obserwatorium astronomicznego. Mając w perspektywie utworzenie studiów magisterskich na kierunku astronomii oraz niewystarczające możliwości sprzętu astronomicznego zamontowanego na tarasie widokowym Wieży Braniborskiej, obaj panowie zaczęli myśleć o tym, jak sfinansować przedsięwzięcie oraz jak owo obserwatorium miałoby wyglądać. Sprawy finansowe nie bez problemów udało się rozwiązać, a tymczasem powstawał projekt architektoniczny i „astronomiczny” obserwatorium. Prof. Janusz Gil, były stypendysta Fundacji Alexandra von Humboldta, zaapelował do tejże fundacji o dofinansowanie rozbudowy zielonogórskiego obserwatorium astronomicznego. W 2003 r. otrzymaliśmy 20000 euro na zakup sprzętu. Teleskop odebraliśmy 1 kwietnia 2004 r., a oficjalne przekazanie sprzętu odbyło się 3 czerwca 2004 r. przez Konsula Generalnego Niemieckiej Republiki Federalnej dra Petera Ohra. Od sierpnia do listopada 2005 r. Wieża Braniborska została gruntownie wyremontowana i przebudowana oraz przekształcona w nowoczesne obserwatorium astronomiczne. Szczyt wieży pełni podwójną funkcję: pod 3-m kopułą (firmy Uniwersał) znajduje się pomieszczenie obserwatorium, natomiast na zewnątrz zachowała się część tarasu widokowe¬go, z którego można podziwiać panora¬mę miasta (także przez lunetę).

Obecnie obserwatorium jest wyposażone w teleskop MEADE LX200GPS o średnicy lustra 35 cm oraz detektor CCD SBIG ST-8XE wraz z filtrami UBVRI i LRGB. Obserwatorium jest całkowicie skomputeryzowane oraz wyposażone w dodatkowe kamery video. Sterowanie teleskopem oraz prowadzenie obserwacji nie wymaga teraz obecności w pomieszczeniu teleskopu. Dodatkowe kamery dają podgląd tego, co dzieje się pod kopułą. W obserwatorium mamy dwa dedykowane komputery do obsługi teleskopu, detektora i filtrów oraz do analizy zdjęć. W niedługim czasie obserwatorium wzbogaci się o dodatkowy komputer — archiwum zdjęć pojemności 1 TB. Nad bazą danych archiwum czuwa nasz student (czwartego roku na kierunku astronomia) Tomasz Joachimiak. Nasze obserwacje będą udostępnione w Internecie poprzez stronę archiwum.

Plany, projekty obserwacyjne i opiekunowie obserwatorium
Wymieniony powyżej sprzęt umożliwia obserwacje wielu ciekawych obiektów i zjawisk na nieboskłonie. Personel obserwatorium ma w planach obserwacje m.in. tranzytów planet pozasłonecznych, poszukiwanie gwiazd supernowych, obserwacje gwiazd zmiennych oraz realizację wielu innych projektów. W najbliższej przyszłości nawiążemy współpracę z krajowymi i zagranicznymi obserwatoriami astronomicznymi w celu wspólnych obserwacji zjawisk astronomicznych. Jesteśmy także zainteresowani współpracą szczególnie ze studentami starszych lat na kierunku astronomii, którzy będą mogli doskonalić swoje umiejętności obserwacyjne w naszym obserwatorium oraz prowadzić własne badania. Część z nich będzie mogła podjąć pracę oraz dalszą naukę na prowadzonych przez nas studiach doktoranckich.

W fazie rozruchu obserwatorium udało nam się wykonać wiele wartościowych obserwacji, w tym obserwacje dwóch tranzytów planety pozasłonecznej HD 209458 (artykuł Fotometria milimagnitudowa tranzytów planet w „Uranii-PA” 3/2005). Obserwowaliśmy także supernową SN2005cs w galaktyce M51 — zaraz po jej odkryciu, Plejady w filtrach UBVRI (można z tych obserwacji wy¬znaczyć typy gwiazd oraz odległość do nich), ruch księżyców Jowisza oraz wykonaliśmy wiele kolorowych zdjęć znanych obiektów ciemnego nieba. Więcej informacji o obserwatorium wraz z obserwacjami i z galerią zdjęć można znaleźć na naszej stronie internetowej: http://astro.ia.uz.zgora.pl/~observ/

Oficjalną opiekę nad obserwatorium sprawują obecnie profesorowie Janusz Gil i George Melikidze. Obsługa obserwatorium jest w rękach mgra inż. Krzysztofa Maciesiaka i mgra Szymona Kozłowskiego oraz studentów Marka Marcinkowskiego i Andrzeja Szarego. Ten ostatni obsługuje także jedną z kilkunastu polskich stacji bolidowych (http://pfn.pkim.org/). Zielonogórska stacja bolidowa, składająca się z trzech kamer video, monitoruje ponad połowę pogodnego, nocnego nieba. W skład obsługi obserwatorium wchodzą także aktywni członkowie Zielonogórskiego Oddziału PTMA, w tym licealista — laureat kilku konkursów astrofotograficznych Bartosz Szymański. Kontakt e-mailowy z na¬mi to: observ@astro.ia.uz.zgora.pl lub poprzez indywidualne adresy e-mailowe, kontakty GG lub Skype, które to dostępne są na stronie internetowej obserwatorium.

Otwarcie obserwatorium
25 listopada 2005 r. podczas kolejnej edycji Kepleriady - serii wykładów popularnonaukowych poświęconych astronomii - odbyło się oficjalne otwarcie Obserwatorium Astronomicznego w Zielonej Górze. Około godziny 16:00, na szczycie wieży, w pomieszczeniu teleskopu przecięto wstęgę. Następnie zebrani goście mieli możliwość wysłuchania trzech wykładów: Duża nauka małym teleskopem — dr Maciej Konacki (CAMK w Toruniu), Kepler i tajemnica Gwiazdy Betlejemskiej — dr Jarosław Włodarczyk (Instytut Historii Nauki PAN w Warszawie) oraz Odkrycie planety z trzema słońcami — dr Maciej Konacki (CAMK w Toruniu).

Podziękowania
Dziękujemy Archiwum Państwowe¬mu w Starym Kisielinie koło Zielonej Góry za udostępnienie nam materiałów archiwalnych dotyczących Wieży Braniborskiej.

Źródło: Urania-Postępy Astronomii nr 3/2006