1987

Urania 2/1987, str. 58-60, Kronika PTMA - Letnia Szkoła Obserwacji gwiazd zmiennych - Piwnice 1-14 VII 1986

Każdej niedzieli w roku szkolnym 1985/86 w Obserwatorium Astronomicznym Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Piwnicach koło Torunia pracowało Międzyszkolne Koło Astronomiczne torńskiego oddziału PTMA. Obóz, o którym mowa, pomyślany został jako uzupełnienie tej działalności, uczestniczyli w nim więc członkowie Koła i jeden zaproszony gość z Wyszkowa - razem 6 osób. Uczestnicy obozu zamieszkiwali namiot (raczej pałac składany), będący własnością rodziców jednego z nich, wyposażony we własne materace i śpiwory. Żywili się we własnym zakresie, tzn. na obiady jeździli do mamusi, zaś śniadania i kolacje przygotowywali sobie w kuchni Obserwatorium z rzeczy przywiezionych z domu. Obóz prowadzony był przez mgra Krzysztofa Gęsickiego (Pracownia Astrofizyki I CAMK PAN) oraz niżej podpisanego (Instytut Astronomii UMK).
Głównym tematem obozu była wizualna fotometria gwiazd zmiennych. Ponieważ nasi uczestnicy nie zetknęli się dotychczas z takimi obserwacjami, więc impreza rozpoczęła się od wykładu wprowadzającego w technikę i metody oceny jasności gwiazd. Pierwszą noc obserwacyjną rozpoczęliśmy ćwiczeniami ogólnej orientacji na niebie. Przez następne parę godzin uczyliśmy się oceniać różnice jasności pomiędzy gwiazdami. Na koniec wreszcie zrobiliśmy pierwszą ocenę blasku gwiazdy zmiennej. Jeszcze następnej nocy ćwiczyliśmy trochę umiejętność oceniania różnic jasności, ale później nie było to już konieczne - obserwowaliśmy coraz więcej gwiazd zmiennych.
Pod koniec obozu w naszym programie obserwacyjnym były następujące obiekty: (tu wymieniają oznaczenia gwiazd). Wszystkie one są jasne. Obserwacje prowadziliśmy gołym okiem, lornetkami teatralnymi i polowymi - częściowo prywatnym sprzętem uczestników. Celowo nie wykorzystywaliśmy atutu obserwatorium - dostępu do teleskopów - by przekonać obozowiczów, że wie le pożytecznych obserwacji można wykonać instrumentami łatwo osiągalnymi. Popołudniami odbywały się wykłady o gwiazdach zmiennych. Słuchaliśmy więc o cefeidach, ewolucji gwiazd, gwiazdach typu R CrB, o RR Lyr i jej podobnych, o algolach i beta Lyrae.
Poza opisaną działalnością "ściśle na temat", uczestnicy obozu bawili się, czym mogli. Np. przy użyciu teleskopów podziwiali cuda le tnie go nieba i odbyli dwie wycieczki na Księżyc. Do upadłego dręczyli komputery (głównie gry, ale też napisali program na zamianę dat cywilnych na juliańskie i odwrotnie). Przejrzeli kilka astronomicznych książek z kolorowymi obrazkami i porobili sobie odbitki różnych ładnych zdjęć z naszej kliszoteki. Wreszcie, zorganizowali dwa ogniska — ściśle według reguł sztuki — z piosenkami i kiełbaskami.
Wyniki obozu są następujące:
1. Dydaktyczne.
Mam wrażenie, że naszym podopiecznym spodobała się astronomia obserwacyjna. Czy będą tę pracę kontynuować czy nie, jest chyba mniej istotną sprawą. Poza tym, nabrali trochę umiejętności prowadzenia obserwacji i wstępnej obróbki rezultatów.
2 Astronomiczne.
Dla mi Aql, beta Lyr i delta Cep uzyskaliśmy fragmenty krzywych blasku (mieliśmy 5 nocy obserwacyjnych). Jasności gwiazd nieregularnych nie wykazały w ciągu tamtych dwóch tygodni zmian i były następująee: R Lyr - 4,7, gamma Cas - 2,4, mi Cep - 4,0. R CrB zaś jakby trochę przygasła:
JD 2446615,5 m vis = 5,8
JD 2446623,5 m vis = 6,0
Podane jasności są średnimi z ocen wszystkich obserwatorów.
3. Towarzyskie.
Spędziliśmy miło i wesoło dwa tygodnie. Zawdzięczamy to głównie aktywności, zapałowi i kulturze osobistej uczestników. Warto zauważyć, że nasz obóz odbył się bez środków finansowych i trudów organizacyjnych. Nie używaliśmy też żadnego ciężkiego sprzętu.
Taką imprezę można zorganizować zawsze i wszędzie. Stąd wniosek: jeśli takie obozy nie są robione co roku przez wszystkie oddziały, to tylko dlatego, że nie ma się kto tym zająć. Nie istnieją żadne trudności obiektywne.
Marek Muciek

Urania 7-8/1987, str. 228-231, Kronika PTMA - Jan Heweliusz - wystawa w Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku

Zapewne nie wszyscy miłośnicy astronomii mieli okazję zwiedzić wystawę poświęconą Janowi Hewe l i u s z owi , przygotowaną przez Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku przy współpracy Towarzystwa Miłośników Fromborka i PTMA — Oddział Frombork. Udostępniono ją w miesiącach letnich 1984 roku, a zwiedziło ją przeszło 100 tysięcy osób. Wysta',va zdobyła nagrodę II stopnia w Ogólnopolskim Konkursie na Najciekawsze Wydarzenie Muzealne Roku 1984. Na powierzchni około 400 m2, w dawnym pałacu biskupów warmińskich, pokazano heweliana ze zbiorów: Biblioteki Gdańskiej PAN, Biblioteki Publiczncj m. stołecznego Warszawy, Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego, Muzeum Historii Miasta Gdańska, Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku, Muzeum Narodowego w Gdańsku, Muzeum Okręgowego w Toruniu, Muzeum Techniki NOT w Warszawie, Muzeum w Elblągu. Ogółem zaprezentowano 135 eksponatów z XVII i początku XVIII -Wieku. Zamiarem organizatorów było przedstawienie postaci gdańskiego astronoma w sposób pełny, tak jak tylko pozwala na to ekspozycja muzealna: zaznaczenie epoki i środowiska, zainteresowań Heweliusza, metod pracy, dorobku, bogatych kontaktów naukowych, a także dawnego piśmienniictwa, wskazującego jak wielką sławą cieszył się u współczesnych. Spośród wielu cennych eksponatów charakteryzujących środowisko, w jakim żył Heweliusz, na szczególną uwagę zasługiwały rzadkie mapy: mapa Królestwa Polskiego na atłasie z 1660 roku, rytowana przez L. C o r d i e r a według projektu Eryka Jónsona D a h l b e r g a — żołnierza, rysownika i architekta króla szwedzkiego Karola Gustawa; mapa okolic Gdańska z 1654 roku — miedzioryt kolorowany sztychowany przez M. G. J u r n b e r g a według J. B. H o ma n n a ; mapa Prus z dzieła Ch. J. H a r t k n o c h a Alt und Neues Preussen..., Leipzig 1684, rytowana według projektu G. H e n n e b e r g a z 1635 roku oraz dwumetrowej szerokości kolorowany miedzioryt z widokiem Gdańska z Biskupiej Górki, rytowany przez Cleas Jansz. V i s s c h e r a jun. zwanego Piscatorem, z 1620 roku — własność Muzeum Narodowego w Gdańsku. Z Muzeum Narodowego w Gdańsku pochodziły również barokowe meble gdańskie, a wśród nich ozdobny kufer podróżny (sepet) podobny do tego, który wykonał własnoręcznie Heweliusz dla swej żony. Z Muzeum Historii Miasta Gdańska pokazano cenne zegary z końca XVII i początku XVIII wieku — miniaturowy zegar kaflowy o średnicy tarczy 12,5 cm oraz zegar kartelowy w oprawie ze złoconego brązu. Ze zbiorów prywatnych natomiast prezentowano XVII—XVIII wieczne mechanizmy zegarowe o konstrukcji zbliżonej do pierwszych zegarów wahadłowych (wychwyt hakowy) — zegary takie budował Heweliusz. Z Muzeum w Elblągu pochodził drewniany zegar słoneczny ze śladami polichromii z początku XVII wieku. Gdańskie środowisko, głównie naukowe, reprezentowało kilkanaście portretów miedziorytniczych burmistrzów, rajców miejskich oraz profesorów Gdańskiego Gimnazjum Akademickiego. Obok nich umieszczono gdańskie dzieła naukowe, przede wszystkich o tematyce astronomicznej, m. in. pierwszy prawdziwy podręcznik astronomii wydany w Polsce •— Doctrina astronomiae spherica Piotra K r u g e r a ( Gdańsk 1635). Dzieło zawiera tablice miedziorytnicze z wykresami astronomicznymi, które rytowal Heweliusz. Wśród bibliofilskich cymeliów prezentowano pięć egzemplarzy książek z biblioteki Heweliusza, w tym pochodzącą z fromborskiego muzeum Astronomiae instaurata Mikołaja K o p e r n i k a , czyli trzecie am ste rdamskie wydanie O obrotach z 1617 roku z autografem Heweliusza i wcześniejszym autografem jego nauczyciela Piotra Krugera. Na wystawie pokazano pełną XVII-wieczną ikonografię wizerunków J a n a Heweliusza z najbardziej znanym olejnym obrazem Daniela S c h u 11 z a (Andrzeja S t e c h a ? ) z Biblioteki Gdańskiej PAN, wizeru n k i astronoma ryto wane przez Jeremiasza F a 1 c k a, Lamberta V is s c h e r a , Izaaka S a a 1 a, a także późniejsze: XVIII wieczne portrety sztychowane przez J. G. K r i g e r a i T. G. Be c k a , XIX wieczny gwasz D e t t l o f f a według D. Schultza. Warto również zaznaczyć obecność na wystawie brązowego popiersia uczonego wykonanego przez Andrzeja le B r u n a na zamówienie Stanisława Augusta P o n i a t o w s k i e g o w setną rocznicę śmierci Heweliusza — eksponat z Muzeum Narodowego w Gdańsku. Ze zbiorów Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku eksponowano rzadki medal pośmiertny z portretem a s tro noma wykonany przez słynnego gdańskiego medaliera Ja n a Ho h n a . Duże zainteresowanie budził zgromadzony na wystawie pełny komplet dzieł Ja n a Heweliusza. Uzyskano je głównie z Biblioteki Gdańskiej PAN. Do najcenniejszych należały ręcznie kolorowane egzemplarze Selenographii i Machinae coelestis — jak chce tradyc ja kolorowane przez samego autora i ofiarowane Gimnazjum Gdańskiemu, egzemplarz Machinae coelestis pars prior (Gedani 1673) z Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego z odręczną dedykacją autora dla J a n a III Sobieskiego. Bogaty warsztat pracy astronoma ukazano serią ponad 20 luźnych rycin z Machine coelestis pars prior (Machiny nieba) rytowanych przez Izaaka Saala według rysunków Andrzeja Stecha. Na uwagę zasługiwał także jedyny zachowany przyrząd wykonany przez uczonego — cyrkiel proporcjonalny typu Galileusza, ofiarowany przez Heweliusza gimnazjum toruńskiemu, obecnie własność Muzeum Okręgowego w Toruniu. Ciekawy model najdłuższej 45-metrowej lunety Heweliusza uzyskano z Muzeum Techniki NOT w Warszawie. Prezentowano również cenny globus nieba Ja n a D o p p e l m e i e r a z 1730 roku, wzorowany na globusach nieba J. B l e a u — taki, jaki widzimy na portrecie Heweliusza Daniela Schultza. Szerokie kontakty naukowe Heweliusza zaznaczono kilkoma wybitnymi dziełami naukowymi o tematyce astronomicznej z XVII wieku. Najważniejsze z nich to: dwa egzemplarze Theatrum cometicum S tanisława L u b i e n i e c k i e g o z 1668 i 1681 roku — wielkie kompendium wiedzy o kometach, dzieło Krzysztofa Sc h e j j j i e r a , badacza plam słonecznych, Rosa TJrsina... z 1626 roku, Ja n a R i'c c i o 11 e g o, obserwatora Księżyca, Almagestum novum... z 1651 roku, Ch. H u y g e n s a, badacza S aturna i konstruktora zegarów wahadłowych, Systema Saturnum, Haga 1659 i Horologium oscillatorium, Paryż 1673 oraz dzieła Atanazego K i r c h e r a , wraz z Primitiae gnomonicae catoptricae z 1635 roku, gdzie znajduje się rytowany ręką Heweliusza wykres refleksyjnego zegara słonecznego. Różnorodny zbiór eksponatów uzupełniały plansze fotograficzne u k a zujące ilustracje z dzieł Heweliusza. Z monumentalnej Machinae coelestis pokazano materiały dotyczące obserwacji zaćmień Księżyca i Słońca, obserwacje przelotu komety, wielki teleskop Heweliusza z 1673 roku, jego obserwatorium na dachach kamieniczek. Z dzieła Firmamentum Sobiescianum wybrano mapy nieba północnego i południowego oraz niektóre wizerunki gwiazdozbiorów Heweliusza. Uzupełniała ekspozycję krótka nota biograficzna o Heweliuszu z wykazem jego najważniejszych dzieł.A utorami scenariusza wystawy i katalogu byli Barbara C y b u l s k a i Henryk S z k o p , a autorem projektu plastycznego wystawy Janusz G o l i ń s k i . P laka t i projekt plastyczny katalogu opracowali Zbigniew J a n e c z e k i Andrzej G r a c z y k o w s k i . Towarzyszył wystawie akwafortówy znak graficzny z portretem Ja n a Heweliusza wykonany i odbity przez Zbigniewa Janeczka w nakładzie 100 egzemplarzy. Henryk Szkop