Wilhelmina Iwanowska
prof. dr hab. Wilhelmina Iwanowska
Wilhelmina Iwanowska urodziła się w Wilnie w dniu 2 września 1905 roku. Klasyczne wykształcenie i maturę uzyskała w Wilnie, w 1923 roku. Na Uniwersytecie Stefana Batorego studiowała w latach 1923 – 1929, uzyskując magisterium z matematyki w roku 1929. Jeszcze w czasie studiów, w 1926 roku, Profesor Władysław Dziewulski zaproponował jej pracę w odbudowywanym przez siebie Obserwatorium Astronomicznym. I w ten sposób z początkiem 1927 roku Wilhelmina Iwanowska zaczęła swe długie astronomiczne życie, życie wybitnego badacza i organizatora badań naukowych.
Kariera naukowa profesor Iwanowskiej rozpoczynała się w okresie kształtowania się i pierwszych sukcesów astrofizyki. Wcześniej astronomia zajmowała się głównie pomiarami kierunku przychodzącego do nas promieniowania ciał niebieskich. Stąd zainteresowanie wszystkim tym, co zmienia swoje położenie: ruchem Słońca, Księżyca i planet, zjawiskami, które z tym ruchem są związane, itp. Wszystko to legło u podstaw fundamentalnych odkryć Kopernika, Galileusza i Newtona. Królowała mechanika nieba. Dziewiętnasty wiek przyniósł odkrycie falowej struktury światła i nowe metody badania fizycznej natury promieniowania elektromagnetycznego. Narodziła się fotometria i spektroskopia, a nowa wówczas fotografia ten proces przyśpieszała i potęgowała. I w tym procesie wprowadzania na grunt nauki polskiej nowych dziedzin i technik badawczych astrofizyki Wilhelmina Iwanowska uczestniczyła od samego początku swej kariery naukowej. Najpierw było to wykorzystanie fotografii do badań zmienności gwiazd. Jej praca doktorska, obroniona w 1933 roku na USB, dotyczyła właśnie zmienności jednej z gwiazd pulsujących (RX Aurigae), a opierała się na wykonanych w Wilnie dwubarwnych obserwacjach fotograficznych. Na stażu w Obserwatorium Sztokholmskim w latach 1934/35 dr Wilhelmina Iwanowska zapoznawała się ze spektroskopią astronomiczną i w swej pracy habilitacyjnej, przedstawionej na Uniwersytecie Stefana Batorego w roku 1937, charakteryzuje nadolbrzymy gwiazdowe w oparciu o analizę ich cech widmowych. Razem z profesorem Dziewulskim wyposaża Obserwatorium Wileńskie w teleskop i spektrograf do widmowych obserwacji gwiazd i tuż przed wojną efektywnie rozpoczyna takie obserwacje. Jest Wilhelmina Iwanowska pionierem spektroskopii astronomicznej w Polsce i taki też kierunek badań wprowadza w Obserwatorium Astronomicznym UMK. Już w Toruniu dokonuje swych najważniejszych odkryć w tej dziedzinie badań: stwierdza różnice składu chemicznego pomiędzy gwiazdami należącymi do różnych populacji i dwudzielność populacyjną, uważanych za jednorodne, gwiazd zmiennych typu RR Lyrae (1952). Pierwsze z tych odkryć, dokonane równocześnie z Barbarą i Martinem Schwarzschildami, wprowadzało nowy wymiar do koncepcji „populacji gwiazdowych” i miało duże znaczenie dla rozwoju teorii ewolucji gwiazd i teorii ewolucji materii we Wszechświecie. Drugie odkrycie, niezależnie od znanych powszechnie wyników Waltera Baadego, prowadziło do rewizji punktu zerowego tzw. krzywej Shapleya, a w konsekwencji do rewizji skali odległości we Wszechświecie.
Lata pięćdziesiąte to okres pierwszych sukcesów obserwacji radiowych ciał niebieskich, w szczególności wielki triumf obserwacyjnego stwierdzenia prawdziwości teoretycznych koncepcji o spiralnej strukturze naszej Galaktyki na podstawie obserwacji linii wodorowej o długości fali 21 cm. Ta nowa technika nie tylko potwierdziła obecność takiej emisji, ale niejako namacalnie pokazała to, co było nieosiągalne dla oka, i słuszność rozumowania prowadzącego do wniosku, że nasza Galaktyka jest galaktyką spiralną. Ponadto, na częstościach radiowych zaczęto też poznawać nowy rodzaj promieniowania ciał niebieskich — promieniowania synchrotronowego. W dziedzinie optycznej promieniowanie ciał niebieskich ma naturę termiczną i podlega prawom termodynamiki. W dziedzinie radiowej mieliśmy do czynienie nie tylko z nowym oknem, przez które uzyskaliśmy nowe „spojrzenie” na otaczający nas świat, ale również z nową naturą promieniowania i, co też ważne, z promieniowaniem, które nie było tak bardzo wrażliwe na kapryśne warunki atmosferyczne. Czuła na bieżący rozwój nauk astronomicznych profesor Iwanowska dostrzegła nowe wyzwanie i potrzebę zorganizowania tego rodzaju badań w Polsce. Była więc inicjatorką i orędowniczką rozwoju radioastronomii toruńskiej, której ukoronowaniem jest 32-metrowy radioteleskop w Piwnicach. I do ostatnich chwil życia czuwała nad dalszym rozwojem tych badań w Toruniu. Na Zjeździe Astronomów Polskich w Toruniu w 1923 roku powołano Narodowy Instytut Astronomiczny. Miała to być „ponadośrodkowa” instytucja astronomiczna, która pozwoliłaby na uprawianie i rozwój astronomii polskiej na ówczesnym, światowym poziomie. Do II Wojny Światowej zabrakło czasu na wdrożenie tych koncepcji, a po wojnie, w 1953 roku Wilhelmina Iwanowska, wówczas już pierwszy w Polsce profesor astrofizyki, doprowadziła do wskrzeszenia idei ponadośrodkowej placówki astronomicznej i powołania PAN-owskiego Zespołu d/s Centralnego Obserwatorium Astronomicznego. Kilka lat później (w roku 1956) powstał Zakład Astronomii PAN z Pracowniami w Toruniu i w Warszawie. Miał to być zalążek przyszłego COA wyposażonego m.in. w 2-metrowy teleskop paraboliczny i 60/90 cm kamerę Schmidta. Zdołano zakupić tylko mniejszy z tych instrumentów i oddać go w opiekę prof. Iwanowskiej, ustawiając w Obserwatorium Toruńskim. Idea COA ewoluowała później do postaci Centrum Astronomicznego im. Mikołaja Kopernika PAN, które jest dzisiaj ważnym ośrodkiem badań astronomicznych w Polsce. Toruńską Pracownią Astrofizyki CAMK prof. Iwanowska kierowała od chwili jej powstania w 1956 r. aż do 1976 r., czyli swego przejścia na emeryturę.
Obok badań astrofizycznych przedmiotem szczególnego zainteresowania, wręcz kultu, Profesor Iwanowskiej była postać Mikołaja Kopernika. Zawsze uważała, że imię Kopernika było największym magnesem, który ściągnął wypędzonych z Wilna pracowników Uniwersytetu Stefana Batorego do Torunia i doprowadził do powołania w tym mieście uniwersytetu nazwanego Jego imieniem. Spektakularnym osiągnięciem Wilhelminy Iwanowskiej w tym aspekcie było przekonanie władz Międzynarodowej Unii Astronomicznej do odbycia w Polsce w roku 1973, Międzynarodowym Roku Kopernikowskim, Nadzwyczajnego (Kopernikowskiego) Kongresu tej Unii. Odbył się wtedy w Polsce szereg sympozjów MUA, w których wzięło udział prawie 2000 astronomów z całego świata. Oczywiście imię Kopernika nadała też Prof. Iwanowska toruńskiemu wielkiemu radioteleskopowi.
Wilhelmina Iwanowska przybyła do Torunia wraz z głównym przeszło dwustuosobowym transportem przesiedlanych pracowników USB w dniu 14 lipca 1945 roku. Postawa tych przybyszy ze Wschodu spowodowała powołanie 6 tygodni później Uniwersytetu w Toruniu. Do Torunia przybyli astronomowie: profesor Władysław Dziewulski, docent Wilhelmina Iwanowska i adiunkt Stanisław Szeligowski. Obok pracy nad organizacją Uniwersytetu, astronomowie zaczęli się krzątać wokół organizacji ich warsztatu pracy, czyli obserwatorium astronomicznego. Dla Niej została powołana Katedra Astrofizyki i Ona została w 1946 roku mianowana pierwszym w Polsce profesorem astrofizyki. Sama się kształciła, uzupełniając wojenne braki i kształciła innych: swych studentów i młodych współpracowników. Jej wykłady były zawsze bardzo dobrze przygotowane i przedstawione. Od końca 1952 roku przejęła od prof. Dziewulskiego odpowiedzialność za Toruńską Astronomię. Kierowała Zespołem Katedr Astronomicznych, a później Instytutem Astronomii UMK. To Ona ukształtowała profil badawczy toruńskiej astronomii. Generalnie, zainteresowania naukowe Profesor Iwanowskiej koncentrowały się w dziedzinach fotometrii i spektroskopii gwiazdowej oraz budowie naszej Galaktyki. Problemy Galaktyki i populacji gwiazdowych badała w aspekcie ich chemicznej struktury i ewolucji naszej Galaktyki. Ostatnio pasjonowały Ją kwazary i kosmologia. Nie zawsze Jej działania na rzecz własnego ośrodka były konstruktywne. Miała naturę nauczycielki, która najlepiej wiedziała, co kto ma robić i jaką postawę zajmować, niezależnie od samych zainteresowanych i realnych faktów. Miała swoją wizję rozwoju astronomii, rozwoju Toruńskiego Obserwatorium i Toruńskiego Uniwersytetu.
Spotkało Ją wiele zaszczytów i wyróżnień w kraju i za granicą. Była wiceprezydentem Międzynarodowej Unii Astronomicznej (1973 – 1978), doktorem honorowym 3 uniwersytetów (w Winnipeg w Kanadzie, w Leicester w Anglii i w Toruniu), członkiem honorowym kilku towarzystw naukowych (w tym Polskiego Towarzystwa Astronomicznego i Polskiego Towarzystwa Miłośników Astronomii), obywatelem honorowym Winnipeg (1973) i Torunia (1997). Polska wyróżniała Ją swymi najwyższymi odznaczeniami państwowymi — ostatnio (1995) Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski. Papież nadał Jej medal „Pro Ecclesia et Pontifice”.1 Jej bibliografia naukowa liczy około 150 pozycji. Była aktywna naukowo prawie do ostatnich chwil życia.
Profesor Iwanowska wychowała liczne grono astrofizyków polskich: promowała 19 doktorów, ośmiu Jej wychowanków uzyskało tytuł naukowy profesora, a jeden został członkiem Polskiej Akademii Nauk.
Została pochowana na cmentarzu św. Jerzego w Toruniu w dniu 21 maja 1999 r. obok swej Matki i Siostry oraz innych twórców Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Centrum Astronomii UMK zorganizowało specjalną sesję naukową Jej poświęconą w dniu 8 czerwca 1999 roku.
Andrzej Woszczyk (Źródło: „Urania — PA” nr 4/1999 http://www.urania.edu.pl/in-memoriam/wilhelmina-iwanowska-1905-1999.html)
