1948

Urania 1-3/1948, str. 3-4, Polskie Towarzystwo Miłośników Astronomii zostało wskrzeszone

Czasopismo "Urania", wznowione w r. 1946 po 7-letniej przerwie, miało służyć nie tylko celom popularyzacji wiedzy astronomicznej, ale również stać się ośrodkiem, który by skupił dawnych i przyszłych członków Polskiego Towarzystwa Miłośników Astronomii.
Dotychczasowe zatem zeszyty "Uranii" (3) zostały rozkolportowane z wielką pieczołowitością, tak, aby dotarły nie tylko do większych miast, ale i najmniejszych zakątków Polski.
W tej chwili kartoteka prenumeratorów liczy kilkaset nazwisk *). Prawie równocześnie przystąpiono do prac nad wznowieniem samego Towarzystwa. Przepracowano statut, w tym sensie, że obecnie przewiduje on większą swobodę działania dla poszczególnych oddziałów, nadto stworzono Komisję Naukową.
Dnia 31 stycznia 1947 r. członkowie założyciele, w liczbie 15, wyłonieni z pośród zamieszkałych w Krakowie prenumeratorów "Uranii", wnieśli projekt nowego statutu Towarzystwa do Starostwa Grodzkiego, celem zatwierdzenia. Dnia 15 stycznia 1948 r. otrzymaliśmy zatwierdzony statut, i tym samym Towarzystwo Miłośników Astronomii zostało uprawnione do rozpoczęcia swej działalności.
Tak więc dnia 26 lutego br. odbyło się w lokalu Obserwatorium Astronom. Uniw. Warsz. w Krakowie, przy ul. św. Tomasza 30, zebranie członków założycieli, na którym powołano do życia tymczasowy Zarząd Główny, w następującym składzie:
prezes: dr J. Gadomski, wiceprezes: dr J. Pagaczewski; członkowie Zarządu: prof. dr A. Chromiński, dr L. Orkisz, dr K. Kordylewski, M. Mazur, dr S. Piotrowski, A. Piaskowski i dr J. Strzemieński.
Do Komisji Rewizyjnej weszli: dr J. Ryzner (przewodniczący), oraz T. Kalinowski (Myślenice) i dr T. Kochmański.
Dalsze prace organizacyjne są w toku. Deklaracje członkowskie dołączamy do niniejszego numeru. Składkę roczną ustalono na 300 zł, wpisowe na 50 zł. Dla młodzieży przewidziane są zniżki.
W najbliższym czasie planowane jest założenie oddziałów w Krakowie, Łodzi, Warszawie, Zakopanem, Myślenicach.
Inicjatorom, którzy by pragnęli zorganizować oddział w miejscu swego zamieszkąnia, Zarząd Główny udzieli wszelkiej pomocy, między innymi prześle wykaz adresów prenumeratorów "Uranii" w danej miejscowości, co niewątpliwie ułatwi wstępne prace organizacyjne.
TYMCZ. ZARZĄD GŁOWNY P. T. M. A.

Niektórzy z pośród nich posiadają narzędzia do obserwacyj, a nawet własne obserwatoria, jak: prof. A. Barbacki (Nowy Sącz), W. Fangor (Klarysew pod Warszawą) i R. Pecenik (Brzeszcze).

Urania 4-6/1948, str. 44-46, Z dziejów Polskiego Towarzystwa Miłośników Astronomii

W związku z wskrzeszeniem w r. 1948 po 9-letniej przerwie działalności P.T.M.A., aktualnym będzie dla czytelników "Uranii" przypomnienie jego historii, choćby w najkrótszym zarysie.
Ruch popularyzacji astronomii w Polsce wywodzi się z Warszawy. Tutaj to pojawiły się pierwsze w języku polskim popularne wydawnictwa astronomiczne. Wspomnimy tu o tłumaczeniu "Rozmów o wielości światów zamieszkałych" P. de Fontenelle'a z r. 1765 i o "Prognostyku o komecie z roku 1769-70", wydanym drukiem przez księdza Jana Bohomolca.
Prototypem P. T. M. A. było zawiązane w Warszawie po uzyskaniu niepodległości "Koło Miłośników Astronomii", o charakterze samokształceniowym, które wydawało nawet własne litografowane czasopismo: "Uranię" (wyszły 4 zeszyty)*). Dnia 26 listopada 1921 r. powołany został do życia w Warszawie pierwszy Zarząd "Towarzystwa Miłośników Astronomii", w którego skład wchodzili: dr F. Kępiński (prezes), prof. G. Tołwiński, inż. B. Rafalski oraz M. Białęcki, jako kierownik dostrzegalni. Dla zaznaczenia wspólnoty duchowej ze swymi prekursorami zachowano dla drukowanego organu T. M. A. tytuł "Uranii", której pierwszy zeszyt pojawił się w marcu 1922 r. Jeszcze w r. 1921 uruchomiono w Warszawie własną dostrzegalnię, która mieściła się w naddaszu 6-piętrowego gmachu przy ul. Chmielnej 88-90. Wyposażenie stanowiła luneta f. Bardoux o średnicy 108 mm. Frekwencja na pokazach nieba w dostrzegalni wynosiła, mimo małej u nas ilości nocy pogodnych, w ciągu pierwszych 3-ch lat 3 000 osób. Wobec dużego zainteresowania pokazami nieba były wydawane nawet karty wstępu na kilkanaście dni naprzód. W dostrzegalni tej, czynnej przez szereg lat, były dokonywane także obserwacje naukowe przez długoletniego jej kierownika, M. Białęckiego (rysunki powierzchni Jowisza, obserwacje zakryć gwiazd przez Księżyc itp.). Oprócz pokazów nieba odbywały się w Warszawie, organizowane przez T. M. A., comiesięczne odczyty dyskusyjne na tematy astronomiczne, które cieszyły się nieraz dużym powodzeniem. Później zorganizowano także jesienne cykle popularnych odczytów publicznych. W r. 1924 prezesem T. M. A. zostaje prof. M. Kamieński. Siedziba Towarzystwa zostaje z czasem przeniesiona do starego gmachu Obserwatorium Astronomicznego w Ogrodzie Botanicznym, gdzie w parę lat później otrzymuje Towarzystwo do swej dyspozycji dobry paralaktyczny refraktor Cooke'a o średnicy 134 mm, pochodzący z prywatnego obserwatorium dra J. Jędrzejewicza (1835-87). (Narzędzie to zginęło dnia 2. VIII. 1944 r. od pocisków tanków niemieckich, jakie wtargnęły na teren Obserwatorium A. U. W.).
Od 1927 do 1939 r. tekę redaktora "Uranii" piastuje z małymi przerwami (w latach 1931-32 dr L. Orkisz, w latach 1933-35 dr E. Stenz) dr E. Rybka. W r. 1936 redakcja czasopisma przechodzi do Lwowa.
Na podstawie zmienionego statutu Towarzystwo przybiera oficjalnie od dnia 22. XII. 1928 r. nazwę: "Polskie Towarzystwo Przyjaciół Astronomii" i przystępuje natychmiast do zorganizowania oddziałów prowincjonalnych. Już dnia 17. XL 1928 powstaje Oddział w Częstochowie (prezes ks. B. Metler, uczeń K. Flammariona). 20. II. 1929 zostaje powołany do życia Oddział Warszawski (prezes inż. Z. Chełmoński), którego Zarząd spełnia tymczasowo funkcje przyszłego Zarządu Centralnego, jeszcze formalnie nie wybranego. Na zebraniu zawiązującym Oddziału Warszawskiego zostaje zakomunikowana wiadomość o powstaniu Oddziału Lwowskiego (prezes dr E. Stenz). Dnia 21. III. 1929 Zjazd Delegatów oddziałów powołuje do życia w Warszawie Zarząd Centralny (prezes prof. M. Kamiński). Nieco później, bo 19. XI. 1933, powstaje Oddział Poznański (prezes prof. J. Witkowski), który wkrótce rozpocznie bardzo ożywioną działalność z inicjatywy wiceprezesa dra J. Pagaczewskiego.
W r. 1939 w jesieni Towarzystwo, podobnie jak wszystkie kulturalne instytucje polskie, zostało przez okupanta rozwiązane. Oddziały przestają funkcjonować. Majątek Towarzystwa ulega rozproszeniu. W maju 1946 po 7-letniej przerwie zostaje wznowione w Krakowie wydawnictwo "Urania" przez dra J. Gadomskiego, dra J. Mergentalera i dra J. Pagaczewskiego, które ma służyć jako baza dla wskrzeszenia Towarzystwa.
Po zatwierdzeniu nowego statutu Towarzystwa zostaje wybrany dnia 26. II. 1948 tymczasowy Zarząd Główny "Polskiego Towarzystwa Miłośników Astronomii" (prezes dr J. Gadomski) i przystępuje niezwłocznie do zorganizowania oddziałów.
Dotychczas zostały powołane do życia oddziały: w Warszawie (prezes K. Dembowski), Krakowie (prezes dr L. Orkisz), Nowym Sączu (prezes A. Barbacki), we Wrocławiu prezes dr J. Mergentaler) i Myślenieach (prezes mgr T. Kalinowski). Bazą dla wznowienia "Uranii" i wskrzeszenia Towarzystwa było Obserwatorium Astron. Uniw. Warsz. organizowane przejściowo w Krakowie.
Działalność wydawnicza Towarzystwa przechodziła zmienne koleje. W latach 1922-48 wydano ogółem 19 roczników "Uranii". W latach 1924, 1940-45 i 1947 nie ukazał się żaden zeszyt czasopisma, gdy np. w r. 1929 wyszło ich drukiem aż 10. Średnio biorąc, "Urania" była w okresie sprawozdawczym kwartalnikiem. W latach: 1928, 1929, 1930 i 1931 wydawano drukiem Kalendarz P. T. P. A. o bogatej i ścisłej treści. W r. 1929 Oddział Warszawski zapoczątkował: "Prace naukowe Oddziału Warszawskiego P. T. P. A." (wyszły 2 zeszyty). W r. 1935 ruchliwy Oddział Poznański wydał "Ruchomą mapkę nieba". W latach 1936-39 tenże Oddział zorganizował tzw. szybkie komunikaty (wyszło ich z górą 20), w których informował członków Oddziału i innych prenumeratorów o aktualnych najnowszych odkryciach astronomicznych. W r. 1947 wydano w Krakowie I-szy tom "Biblioteki Uranii", zawierający pracę dra J. Pagaczewskiego pt.: "Niebo przez lornetkę" (7 arkuszy druku) oraz wznowiono "Komunikaty" (dotąd 4) dla wszystkich członków Towarzystwa.
Pracując nad rozwojem ruchu miłośniczego na polu astronomii w Polsce, zdajemy sobie sprawę z niedocenianego wciąż jeszcze faktu, że nauka ta zyska u nas dopiero wtenczas trwałe i szersze podstawy oraz pomyślne widoki na dalszą przyszłość, gdy popularyzacja tej wiedzy osiągnie odpowiedni zasięg i poziom.
J. G.

Bezpośrednimi inicjatorami założenia Towarzystwa byli: Stanisław Mrozowski (uczeń, potem asystent zakładu fizyki teoretycznej Uniw. Warsz., obecnie prof. fizyki teoret. w U.S.A.) oraz Stefan Kaliński (asystent dra F. Kępińskiego przy nieobsadzonej podówczas katedrze astronomii U. W., później agronom). Oni to zwrócili się do dra F. Kępińskiego z propozycją założenia "Koła Miłośników Astronomii". Na apel dra F. Kępińkiego zgłosił się Jan Mergentaler (słuchacz astronomii U. W., obecnie adiunkt obserwatorium astron. we Wrocławiu. Do tego trzyosobowego komitetu organizacyjnego dołączyli się wkrótce: Edward Stenz (słuchacz fizyki U. W., obecnie dyrektor instytutu meteorologicznego w Afganistanie) i Maksymilian Białęcki (urzędnik pocztowy, zapalony obserwator nieba).

Urania 4-6/1948, str. 72-74, Kronika P.T.M.A.

Po 12-tu latach przerwy (zob. "Urania" nr 50, r. 1936, VI) wznawiamy "Kronikę P. T. M. A." w której pokrótce będziemy referować działalność Towarzystwa.

Zarząd główny
Tymczasowy Zarząd główny (v. "Urania" 72-4, str. 3) odbył posiedzenia w dniach : 15.III., 8.IV., 28.IV., 2.VI. i 19.VI. 1948 r. (ostatnie na Stacji Astronom. Uniw. Warsz. w Przegorzałach). Ustalono następujący podział funkcji: prezes - dr J. Gadomski, wiceprezes - dr J. Pagaczewski, sekretarz - dr J. Strzemieński, zast. sekret. - M. Mazur i E. Dobrowolski, skarbnik - dr L. Orkisz, bibliotekarz - A. Piaskowski, czł. Zarz. - prof. A. Chromiński, Komisja naukowa - przew. dr S. Piotrowski, dr K. Kordylewski, dr L. Orkisz, Komisja rewizyjna - przew. dr J . Ryzner oraz dr T. Kochmański i A. Śliwiński.
Zarząd gł. przejął czasopismo "Uranię" jako organ Towarzystwa oraz bibliotekę "Uranii" jako bibliotekę Zarządu głównego P. T. M. A.
Uruchomiono szybkie komunikaty dla członków o aktualnych zjawiskach i odkryciach astronomicznych (dotychczas rozesłano 4).
Założono następujące oddziały Towarzystwa:

Oddział Warszawski
powstał dnia 23. III. 1948 r. w obecności 22 osób. Delegat Zarządu gł. dr J. Gadomski, wygłosił referat "O zdobyczach astronomicznych w ostatnich latach". Prezesem został wybrany: prof. K. Dembowski. Do Zarządu weszli: sekretarz - T. Giithner, zast. sekr.- J. Kaczmarek, skarbnik - A. Lisicki, bibliotekarz - W. Doleżal, Komisja naukowa - inż. mgr W. Szpunar, inż. S. Wolski i L. Zajdler. Odbyto 4 zebrania Zarządu. Prowizoryczny adres oddziału: ul. Mokotowska 51153 m. 29, tel. skarbnika: 10-60-12. - Dnia 22. VI. 1948 r. odbył się w sali Y. M. C. A. popularny odczyt dra J. Gadomskiego pt.: "Komety" połączony z krótkim referatem o narzędziach Kopernika. Oddział liczy dotychczas 33 członków, rozporządza wypożyczoną lunetą azymutalną f. Utzschneider i Fraunhofcr o śrcdn. 74 mm ogniskowej 120 cm oraz lornetą "Binoctar" 7x50 z lekkiego metalu.

Oddział Krakowski
zawiązał się dnia 6. IV. 1948 r. przy udziale 23 osób na zebraniu organizacyjnym. Delegatem Zarządu gł. był dr J. Gadomski, wygłaszając na wstępie referat pt.: "O najnowszych postępach w astronomii". Konreferentem był dr S. Piotrowski. Do Zarządu weszli: prezes - dr L. Orkisz, wiceprezes - prof. W. Horbacki, sekretarz - dr J. Strzemieński, zast. sekr. -- M. Mazur i E. Dobrowolski, skarbnik - dr K. Kordylewski, bibliotekarz - K. Szulcówna, czł. Zarz. - J. Waligórski, Komisja naukowa - dr S. Piotrowski (przcwodn.), dr K. Kordylewski i dr L. Orkisz.
Oddział wykazał dużą ruchliwość i żywotność (przed wojną · oddziału Towarzystwa w Krakowie wcale nic było). W dniach 18.IV. i 16.V. 1948 r. odbyły się dla członków pokazy nieba przez 20-cm refraktor w Obserwatorium Astron. U. J. (dr K. Kordylewski i dr S. Piotrowski) przy udziale 33 wzgl. 17 osób. Dnia 13.VI. 1948 zorganizowano w Muzeum Narodowym w Sukiennicach pokaz narzędzi używanych przez Kopernika, odtworzonych przez drów F. i T. Przypkowskich w Jędrzejowie. Objaśnif!ł dr K. Kordylewski dla 40 uczestników pokazu. W dniach 20. i 27.VI. 1948 r. odbył się w zameczku rektora Bohusza w Lesie Wolskim pokaz plam słonecznych przez lunety i odczyt o plamach słonecznych dra K. Kordylewskiego, połączony ze zwiedzeniem Stacji Astronomicznej Uniw. Warsz. w Przegorzałach oraz wystawy pamiątek po drzeAntonim~ Wilku, odkrywcy 4 komet polskich. W pierwszym terminie uczestników 36 (deszcz), w drugim ponad 100 (pokaz plam słonecznych na ekranie w przerwach pomiędzy chmurami). Oddział liczy obecnie ponad 120 członków. Setny członek oddziału, woźny Seminarium matematycznego U. J., otrzymał jako premię książkę J. Jeansa, "Niebo". Adres oddziału: ul. św. Tomasza 3017, tel. 538-92. Dyżury we wtorki godz. 17-19.

Oddział w Nowym Sączu
został powołany do życia dnia 12.VI. 1948 r. Delegat Zarządu głównego dr J. Pagaczcwski wygłosił pogadankę "O miłośnictwie astronomii". A. Barbacki objaśniał ruchy planet przy pomocy małego planetarium przez siebie skonstruowanego. Obecnych 10 osób. Zarząd ukonstytuował się w składzie następującym: prezes - A. Barbacki, wiceprezes - J. Freisler, sekretarz i bibliotekarz - R. Szybiakówna, skarbnik - O. Rostocka, Komisja naukowa - A. Barbacki, Komisja rewizyjna - K. Freisler, A. Niemczyński i H. Tyrała. Oddział liczy 12 członków. Adres oddziału: Nowy Sącz, ul. Jagiellońska 60.

Oddział Wrocławski
został utworzony dnia 19.VI. 1948 r. Delegatem Zarządu głównego był dr J. Mergentalcr, adiunkt Obserwatorium Astronom. Uniw. Wrocław. Wybrano następujący Zarząd: prezes - dr J. Mergentaler, wiceprezes S. Kaliński (obydwaj założyciele T. M. A. w Warszawie w r. 1921), sekretarz - P. Rybka, bibliotekarz - J. Paciorkówna, skarbnik - H. Barylanka. Oddział liczy na razie 13 członków. Adres: Wrocław, ul. Kopernika 11, Obserwatorium Astronom. U. W.

Oddział Myślenicki
założono ·dnia 27.VI. 1948 r. przy udziale 11 osób, w obecności delegata Zarządu gł. dra J. Pagaczewskiego, który wygłosił odczyt "O miłośnictwie astronomii i stanic popularyzacji tej wiedzy w Polsce". W skład Zarządu weszli: prezes - mgr T. Kalinowski, wiceprezes - J. Gędlek, sekretarz i bibliotekarz - T. Wyroba, skarbnik - S. Mrozowski, Komisja naukowa i kier. Koła młodzieży - mgr T. Slósarz, Komisja rewizyjna - W. Gawron, E. Wołoch i J. Osiński. - W. Holujowa oddała do dyspozycji oddziału taras na płaskim dachu swej willi. Adres: Myślenicc, ul. Zakopiańska 43.

Towarzystwo liczy obecnie 264 członków.

Urania 7-9/1948, str. 117-118, Kronika P.T.M.A. - Nowy Oddział Polskiego Towarzystwa Miłośników Astronomii

W dniu 7 października 1948 r., na posiedzeniu Koła Astronomicznego Polskiej YMCA w Łodzi, zawiązano 6 z rzędu oddział P.T.M.A. Do zebranych (około 12 osób) przemówił Dyrektor programowy YMCA, prof. H. Niemirski, po czym odbyły się wybory do władz zarządu. Prezesem wybrano jednomyślnie prof. Niemirskiego. Do zarządu weszli: Tadeusz Czekański, jako wiceprezes i kierownik Komisji naukowej, W. Mokrzycka, jako sekretarz; J. Rusin-Rusiński, skarbnik; M. Leszczyński, bibliotekarz. Do Komisji rewizyjnej weszli: W.S.Szymański, Z. Kozanowski, A. Ferdzyn.
Zebranie poprzedził "wieczór literacko-naukowy" pt. Poezja Nieba, który odbył się w sali kominkowej YMCA, przy frekwencji 85 osób. Delegatem Zarządu głównego P.T.M.A. był dr Pagaczewski, który wygłosił przemówienie o historii P.T.M.A. i jego obecnym stanie, oraz opowiedział obszernie o obserwatorium nad Skalnate Pleso.
Oddział posiada l-pokojowy urządzony lokal. Prócz lunety Bardou -(obiektyw 8 cm średnicy) rozporządza kilkoma narzędziami, jak aneroidem i paroma termometrami, umieszczonymi w klatce zawieszonej na zewnątrz w oknie. Ściany zdobią zdjęcia astronomiczne oraz gipsowy relief części powierzchni Księżyca.
Nowemu oddziałowi życzymy "szczęść Boże" w jego pracy samokształceniowej i popularyzacyjnej.
Adres Oddziału: Łódź, ul. Moniuszki 4a, Polska Y. M. C. A.