1976: Różnice pomiędzy wersjami

Wersja z 12:30, 30 wrz 2014

50 lat społecznego-miłośniczego ruchu astronomicznego w Polsce

Tadeusz Grzesło — Jan Rolewicz
Rys historyczny
Wydanie II (uzupełnione i poprawione)
POLSKIE TOWARZYSTWO MIŁOŚNIKÓW ASTRONOMII
Spec. stow. popul. naukowe III Wydziału PAN
Kraków — Wrocław 1976

Od Autorów
Oddajemy do rąk Członków i Sympatyków Towarzystwa II wydanie rysu historycznego, uzupełnione i poprawione, ilustrujące i bilansujące w bardzo skrótowym zakresie przeszło półwiekowe dzieje społecznego — miłośniczego ruchu astronomicznego w naszym kraju. Drugie wydanie obejmuje podstawowe dane dotyczące Towarzystwa z lat 1921 — 1939 i 1946 — 1976, opracowane w oparciu o zebrane i udostępnione materiały źródłowe, które w sposób rzetelny dokumentują jego działalność. Nie brak i w drugim wydaniu pewnych luki „białych kart" do dziś nie zapisanych, szczególnie w odniesieniu do konspiracyjnej działalności naukowej i popularyzatorskiej z tej dziedziny wiedzy, kontynuowanej przez Członków Towarzystwa w ponurych latach okupacji hitlerowskiej 1939 — 1945. Pomimo upływu przeszło trzydziestu lat od tego tragicznego okresu w dziejach naszego Narodu, Towarzystwu nie udało się dotąd zgromadzić możliwie ścisłych materiałów w postaci dokumentów lub innych relacji i przekazów, które umożliwiłyby wypełnienie tej luki „nieformalnej" działalności Członków PTMA w czasie nieludzkim. Opracowanie i zamknięcie tej broszury grudniową datą 1976 roku, bilansuje szczególne osiągnięcia i dorobek Towarzystwa w XXX-to leciu PRL. Dzięki warunkom społeczno-politycznym, stworzonym i ukształtowanym w Odrodzonej Polsce Ludowej, mógł nastąpić tak znaczny i niepowtarzalny rozwój społecznej działalności naszego ruchu. Afiliowanie Towarzystwa w 1952 roku przez Polską Akademię Nauk ugruntowało jego działalność i rozwój w polskim, społecznym ruchu naukowym, nadając statutowym poczynaniom odpowiednio wysoki poziom i rangę, na miarę szeroko pojętych potrzeb. Pewnym odzwierciedleniem tego jest działalność Towarzystwa na nie spotykaną dotąd skalę w przygotowaniu i obchodach jubileuszu 500 rocznicy urodzin Mikołaja Kopernika.
Rok 1976 zamykający trzydziestolecie działalności Towarzystwa w Polsce Ludowej i bilansujący jego dorobek w tym okresie, jest dowodem wartości i społecznej użyteczności naszego ruchu. Oddajemy broszurkę w przekonaniu, że i ona w skromnym wymiarze przyczyni się do popularyzacji wiedzy astronomicznej w naszym społeczeństwie.

Kraków, w grudniu 1976 r.

POLSKIE TOWARZYSTWO MIŁOŚNIKÓW ASTRONOMII

Nazwa Towarzystwa
Polskie Towarzystwo Miłośników Astronomii — od 1947 do chwili obecnej.
Poprzednie nazwy: Koło Miłośników Astronomii — od 1919 do 1921 (Warszawa).
Towarzystwo Miłośników Astronomii — od 1921 do 1923 (Warszawa).
Polskie Towarzystwo Przyjaciół Astronomii — od 1928 do 1939 (Warszawa).

Rok założenia, okres działalności
1921 — 1939, 1947 do chwili obecnej.

Siedziba
Warszawa od 1921 do 1939. Oddziały: Częstochowa, Lwów, Poznań, Warszawa. Kraków od 1947 do chwili obecnej. Oddziałały: Andrespol, Biała Podlaska, Białystok, Biecz, Bydgoszcz, Chorzów, Częstochowa, Dąbrowa Górnicza, Frombork, Gdańsk, Gdynia, Gliwice, Grudziądz, Jelenia Góra, Jędrzejów, Katowice, Kielce, Kraków, Krosno n/W., Lublin, Łódź, Myślenice, Nowy Sącz, Olsztyn, Opole, Ostrowiec Świętokrzyski, Oświęcim, Poznań, Puławy, Radom, Szczecin, Szczecinek, Tarnów, Toruń, Warszawa, Wrocław, Zielona Góra.

Zakres działania Towarzystwa Uprawianie i szerzenie w społeczeństwie wiedzy o Wszechświecie przez:
a) zjednoczenie osób pracujących na polu astronomii i nauk pokrewnych oraz interesujących się tymi dziedzinami wiedzy,
b) zaznajamianie członków Towarzystwa z najnowszymi postępami wiedzy astronomicznej i nauk pokrewnych oraz pobudzanie do własnych badań,
c) popularyzację wiedzy astronomicznej wśród najszerszych sfer społeczeństwa, w szczególności wśród młodzieży.

Tłustym drukiem podano istniejące aktualnie Oddziały

Statuty
Towarzystwo Miłośników Astronomii:
— uchwalony 21 listopada 1922 r.,
— zatwierdzony 2 lutego 1923 r., (uzupełnienia i zmiany: 30 stycznia 1926 r. §8 dot. członkostwa oraz 5 maja 1926 r. dot. wprowadzenia oficerów Wojska Polskiego do TMA).
Polskie Towarzystwo Przyjaciół Astronomii:
— uchwalony 26 października 1928 r.,
— zatwierdzony 22 grudnia 1928 r., Polskie Towarzystwo Miłośników Astronomii:
— uchwalony 31 stycznia 1947 r.,
— zatwierdzony 5 stycznia 1948 r., (uzupełnienia i zmiany: uchwalone 6 listopada 1966 r.
— zatwierdzone 15 lutego 1967 r.), oraz zmiany uchwalone 21 paź­dziernika 1973 r . (dot. Art. 7 §2, Art. 15, Art. 16 §3 i 6, Art. 17 §4 i 7).

Charakterystyka działalności Towarzystwa
Idea zrzeszenia miłośników (amatorów) nauki astronomii powstała w 1919 r. w Warszawie. Urzeczywistnieniem jej było Koło Miłośników Astronomii o charakterze samokształceniowym, międzyszkolnym, założone 5 października 1919 roku, przez uczniów Gimnazjów: M. Reja, Ziem i Mazowieckiej, Kulwieca w Warszawie. Wśród członków założycieli Koła byli m.in. uczniowie: J. Mergentaler, St. Kaliński, St. Mrozowski, X. Szwarc. Koło zrzeszało dwadzieścia kilka osób. Wydawano własne litografowane czasopismo „Uranja" (wydano 4 zeszyty). Gdyby pominąć względy formalnoprawne, to datę powstania Koła Miłośników Astronomii możnaby uważać za początek założenia stowarzyszenia, jako społecznego ruchu miłośników astronomii. Faktycznie jednak zebranie założycielskie odbyło się 26 listopada 1921 roku w Warszawie. Członkowie założyciele (Maksymilian Bałęcki, Karol Kowerski, Felicjan Kępiński, Józef Larissa-Domański, Jan Niewodniczański) przyjęli nazwę Towarzystwa Miłośników Astronomii, wybrali tymczasowy Zarząd (prezes Felicjan Kępiński), podjęli działalność oraz starania o zalegalizowanie statutu Towarzystwa. Datę 26 listopada 1921 roku uważa się powszechnie i prawnie za datę powstania stowarzyszenia.
W początkowym okresie siedziba Towarzystwa mieściła się w prywatnym mieszkaniu sekretarza TMA Józefa Larissa-Domańskiego, jednego z członków założycieli. Później uzyskano „własny lokal" przy ulicy Siennej 15 dzięki pomocy p. Kruszewskiego, prezesa T-wa „Nasz Sklep". W lokalu tym zorganizowano bibliotekę i czytelnię TMA. W 1921 r. uruchomiono również własne obserwatorium tzw. dostrzegalnie na poddaszu gmachu przy ulicy Chmielnej 88-90 (Szkoła Techniczna Kolejowa). Dostrzegalnie, wyposażono w dwa instrumenty: lunetę z obiektywem 96 mm, własność Maksymiliana Białeckiego, społecznego kierownika dostrzegalni i lunetę Bardou z obiektywem 108 mm, zakupioną w styczniu 1922 r. ze składek członków T-wa. Dostrzegalnia dostępna była dla publiczności 3 razy w tygodniu i w latach 1921-1924 odwiedziło ją ok. 3.000 osób. Oprócz działalności obserwacyjnej i (śledzenie Słońca i planet), publicznych pokazów nieba, prowadzono akcję popularno-naukowa w formie odczytów, pogadanek i dyskusji na tematy astronomiczne. Na liście pierwszych prelegentów odnotowano nazwiska: Felicjana Kępińskiego, Wacława Dziewulskiego, Bronisława Rafalskiego, Jana Danilewicza i Edwarda Stenza.

W ciągu 1922 r. trwały prace nad opracowaniem statutu TMA, który został zalegalizowany 2 lutego 1923 r. Przed legalizacją statutu, 21 listopada 1922 r. wybrano nowy Zarząd TMA. Prezesem zostaje Piotr Strzeszewski, wiceprezesem Edward Stenz i sekretarzem St. Kaliński. Z inicjatywy Towarzystwa utworzony został w Warszawie Komitet Obchodu 450 rocznicy urodzin Mikołaja Kopernika, w którym TMA aktywnie uczestniczyło, jako współorganizator uroczystości w stolicy, w dniu 18 lutego 1923 r. Na walnym zebraniu 30 kwietnia 1924 r. wybrano nowy Zarząd TMA w składzie: Michał Kamieński-prezes, Piotr Strzeszewski-wiceprezes, Eugeniusz Rybka-sekretarz, Maksymilian Białecki kier. dostrzegalni, Edward Stenz-redaktor „Uranii". Na skutek przebudowy gmachu przy ul. Chmielnej 88-90 siedzibę TMA przeniesiono do Obserwatorium Astronomicznego UW przy Al. Ujazdowskich, gdzie oprócz dwóch w/w własnych lunet, do użytku członków udostępniono refraktor Cooke'a z mechanizmem zegarowym i obiektywem 135 mm. — zmiana siedziby nastąpiła w 1925 r. Od 22 grudnia 1928 r. na podstawie zmienionego statutu stowarzyszenia przyjmuje nazwę: „Polskie Towarzystwo Przyjaciół Astronomii", wybiera nowe władze w osobach: M. Kamieński-prezes, Br. Rafalski-wiceprezes, J. Gadomski-sekretarz, M. Łobanow-skarbnik, M. Białeckikier. dostrzegalni, E. Rybka-redaktor „Uranii" i in. Następuje reorganizacja, wzrost liczby członków i datujące się od 1928 r. powstawanie Oddziałów PTPA:
— 1928 r. Oddział PTPA w Częstochowie — 47 członków (członkowie założyciele: B. Metler, W. Skrzywan, prezes — W. Płodowski).
— 1929 r. Oddział PTPA w Warszawie — 231 członków — prezes — Zygmunt Chełmoński.
— 1929 r. Oddział PTPA we Lwowie — 57 członków — prezes — Edward Stenz.
21 marca 1929 r. Zjazd Delegatów Oddziałów w Warszawie wybiera Zarząd Centralny PTPA, powierzając obowiązki prezesa Michałowi Kamieńskiemu. W 1929 r. Towarzystwo obejmuje nowy lokal przy ul. Chmielnej, gdzie zainstalowano dostrzegalnię i bibliotekę z czytelnią.
W 1933 r. powstaje Oddział PTPA w Poznaniu — 22 członków — prezes — Józef Witkowski.
W 1936 r. na skutek trudności finansowych (opłaty czynszowe) siedzibę Zarządu Centralnego i Oddziału Warszawskiego ponownie przeniesiono dzięki pomocy prezesa M. Kamieńskiego do Obserwatorium Astronomiczego UW przy. Al. Ujazdowskich. Stan liczebny Oddziałów i członków, ok. 300 osób, nie uległ zmianom do wybuchu wojny. W jesieni 1939 roku Towarzystwo, podobnie jak wszystkie polskie instytucje kulturalno-oświatowe, zarządzeniem okupanta zostało rozwiązane. Majątek Towarzystwa uległ rozproszeniu.
W okresie II wojny światowej (IX. 1939 — V.1945) Towarzystwo formalnie nie istniało, jednak idea miłośniczego, społecznego ruchu astronomicznego, trwała i przetrwała do wyzwolenia w ludziach — członkach T-wa. Pomimo upływu przeszło trzydziestu lat PTMA nie zdołało zgromadzić dokumentów, któreby w pełni zobrazowały działalność członków T-wa w krzewieniu wiedzy astronomicznej w latach wojny. Aby ocalić od zapomnienia należy jednak odnotować znane nam fakty ilustrujące kontynuowanie pewnych form działalności właściwych stowarzyszeniu. Postacią — symbolem Polaka, patrioty — jest Mikołaj Kopernik, którego nauka niemiecka usiłuje anektować z tytułu jego urodzenia w Toruniu. Na postumencie pomnika M. Kopernika przed Pałacem Staszica w Warszawie umieszczona była tablica z napisem: „Mikołajowi Kopernikowi rodacy", na którą Niemcy założyli nową tablicę z napisem w języku niemieckim. Tablicę tą usunął w lutym 1942 r. harcerz Aleksy Dawidowski ps. „Alek", odsłaniając tablicę z napisem polskim.
Dnia 24 maja 1943 r. w 400-setną rocznicę zgonu M. Kopernika, grono członków T-wa zorganizowało tajną mszę żałobną za duszę śp. Mikołaja, w kościele św. Aleksandra w Warszawie. Na organach grał Stanisław Szpinalski, a w mszy uczestniczyli: Jan Gadomski, Felicjan Kępiński, Jan Krassowski, Wiktor Lampe, Stefan Pieńkowski, Bronisław Rafalski, Antoni Chromiński, Edward Warchałowski, Olgierd Zacharewicz. Pamięć M. Kopernika uczczono również złożeniem wieńca na postumencie warszawskiego pomnika. Jeden ze śmiałych wykonawców — Bojarski — okupił ten czyn życiem a dwaj pozostali — Gajca i Stroiński więzieniem (obaj wymienieni zginęli później w powstaniu warszawskim w 1944 r.)
Z upamiętnionej tajnej amatorskiej działalności astronomicznej wymienić należy Obserwatorium Astronomiczne na Dobrej Wodzie — przedmieściu Sulejowa powstałe w 1943 r. Do grona obserwatorów należeli: rodzeństwo Tadeusz, Zygmunt i Zofia Wójcikowie, Konrad Rudnicki, Jerzy Dobrzycki i Janusz Krawczyński. Od marca 1943 r. obserwatorium wydawało „oficjalne sprawozdania z działalności" opatrzone specjalną naklejką z wyobrażeniem Saturna i inicjałami O.A.D.W. — nakład wynosił kilkanaście egzemplarzy i dostarczany był członkom i sympatykom. Za lata 1943-1944 wydano t.zw. „Bilanse roczne" ze skorowidzami obserwowanych obiektów. Drugą tajną grupą miłośników Astronomii, działającą z inicjatywy Jana Zamorskiego i Andrzeja Zięby było Towarzystwo Astronomiczne „Wiedza" w Sporyszu pow. Żywiecki w woj. krakowskim, założone w 1940 r. Na użytek członków wydawano nieregularnie, prawie przez cały okres okupacji pismo p.n. „Miesięcznik Matematyczno-Astronomiczny". Do ważniejszych wyczynów tej grupy, należy zorganizowanie ekspedycji w Beskidzie Wysokim, na obserwację zaćmienia Księżyca 26 stycznia 1942 r. Na zakończenie tej „szczątkowej" relacji wspomnieć należy, że w końcowym okresie wojny na terenie Piotrkowa Trybunalskiego krzewił zainteresowania astronomiczne wśród młodzieży zasłużony członek założyciel Towarzystwa Felicjan Kępiński.
Po okresie okupacji hitlerowskiej podjęte zostały w Krakowie starania zmierzające do reaktywowania Towarzystwa. Początek temu dała inicjatywa członków Towarzystwa w audycjach radiowych nadawanych w Polskim Radio w Krakowie od czerwca 1945 r. — cykl popularno-naukowych odczytów astronomicznych (Jan Gadomski, Jan Mergentaler, Janusz Pagaczewski, Lidia Stankiewiczówna).

W maju 1946 r. wydano pierwszy zeszyt popularno-naukowego czasopisma „URANIA" Nr 1-2/46 rocznik XVIII, jako kontynuację oficjalnego organu Towarzystwa z lat 1921-1939. Redaktor Jan Gadomski — komitet redakcyjny: Jan Mergentaler i Janusz Pagaczewski. Dnia 31 stycznia 1947 r. 15 członków założycieli wniosło projekt nowego statutu do Starostwa Grodzkiego w Krakowie, który został zatwierdzony decyzją Wojewody Krakowskiego 16 grudnia 1947 r. i zarejestrowany 5 stycznia 1948 r. nr rej. 255 pod nazwą: Polskie Towarzystwo Miłośników Astronomii.
Na podstawie statutu, dnia 26 lutego 1948 r., wybrany został Zarząd Gł. PTMA z siedzibą w Krakowie (prezes Jan Gadomski). W tymże roku podjęło działalność 6 Oddziałów (Kraków, Łódź, Myślenice, Nowy Sącz, Warszawa, Wrocław) zrzeszających łącznie 357 członków. Rozwój organizacyjny Towarzystwa odnośnie liczby Oddziałów i członków ilustruje tabela 1. Statutowe cele PTMA na przestrzeni lat nie uległy zasadniczym zmianom, dostosowano jedynie formy i metody działalności do aktualnych potrzeb i możliwości. Do podstawowych zadań T-wa należy: zjednoczenie osób zainteresowanych i pracujących w zakresie astronomii i nauk pokrewnych, zaznajamianie członków z postępem wiedzy astronomicznej, inicjowanie oraz popie­ranie ich własnych badań a także szeroko pojęta popularyzacja wiedzy astronomicznej i propaganda w społeczeństwie tej dyscypliny nauki. Realizacji tych celów służą tradycyjne i właściwe Towarzystwu formy działania jak: zakładanie i prowadzenie własnych placówek obserwacyjnych (stacji astronomicznych, punktów obserwacyjnych, planetariów), działalność wydawnicza (miesięcznik „Urania", mapy nieba, atlasy, broszury popularno-naukowe z dziedziny astronomii i inne pomoce naukowe, organizowanie i prowadzenie bibliotek oraz pracowni budowy amatorskich instrumentów obserwacyjnych, odczyty, pokazy nieba, projekcje filmowe, wystawy astronomiczne i inne imprezy z zakresu upowszechniania nauki. Towarzystwo prowadzi również dla członków kursy i konferencje oraz turnusy o charakterze szkoleniowym i obserwacyjnym. Podstawowym zadaniem PTMA, jako reprezentanta społecznego ruchu astronomicznego w Polsce, jest krzewienie racjonalnej wiedzy o Wszechświecie, kształtowanie nowych wartości kulturowych w społeczeństwie i uzupełnianie stosownie do możliwości obserwatorów-amatorów, badań naukowych w dziedzinę astronomii. Przedstawiając różne formy pracy PTMA podajemy cyfry i charakterystyczne dane zaznaczając, że o rozwoju Towarzystwa w okresie powojennym w sposób zasadniczy zadecydował fakt przyjęcia go w 1952 r. w poczet towarzystw specjalistycznych, dotowanych i pozostających pod opieką i nadzorem Polskiej Akademii Nauk.
W latach 1921 — 1939 odbyło się w Warszawie 14 walnych zjazdów delegatów i zebrań a w latach 1948 — 1976 zorganizowano 15 krajowych walnych zjazdów delegatów PTMA (tabl. 2), na których w programie, oprócz statutowych czynności sprawozdawczych i wyborczych: prezesa (tabl. 3) i władz centralnych Towarzystwa, omawiano aktualne zagadnienia astronomiczne o charakterze naukowym i popularno-naukowym. Poza wymienionymi w tabeli nr 2 na oddzielne wyszczególnienie zasługują:
— ogólnopolski zjazd miłośników astronomii z okazji 480 rocznicy ur. M. Kopernika , który odbył się 24 maj a 1953 r. w Krakowie z udziałem ok. 1.000 osób,
— ogólnopolski zlot młodzieży ze szkół licealnych i pedagogicznych w dn. 3 i 4 października 1953 r. we Fromborku z udziałem 1.040 osób, połączony z okolicznościowymi akademiami i manifestacjami w Gdańsku i Malborku,
— ekspedycja naukowa członków PTMA do Sejn w woj. Białostockim na obserwacje całkowitego zaćmienia Słońca w dniu 30 czerwca 1954 r.
— sympozjum obserwatorów Słońca w dniach 26-27 września 1960 r. we Wrocławiu
— podsumowanie i wymiana doświadczeń obserwacyjnych,
— ekspedycja naukowa członków PTMA do m. Ruse w Bułgarii na obserwację zaćmienia Słońca w dniu 15 lutego 1961 r.
— dokonano zdjęć filmowych zjawiska i w drodze powrotnej nawiązano kontakty z Obserwatorium Astronomicznym w Sofii i Budapeszcie,
— sympozjum obserwatorów Słońca w kwietniu 1965 r. we Wrocławiu,
— zjazd przedstawicieli towarzystw astronomicznych i planetariów w październiku 1967 r. w Chorzowie i Krakowie z Okazji 50 rocznicy Rewolucji Październikowej
— poza referatami naukowymi, wymianą doświadczeń, przedstawiciele Polski, ZSRR, CSRS i NRD zgłosili postulat zorganizowania międzynarodowej unii amatorskich towarzystw astronomicznych i planetariów,
— sympozjum naukowe z okazji 350 rocznicy obserwacji Słońca przez lunety, zorganizowane w Kaliszu 21 września 1968 r. wraz z cyklem 10 odczytów popularno-naukowych, w których uczestniczyło ok. 1.000 osób,
— młodzieżowa sesja popularno-naukowa inaugurująca obchody 500 rocznicy urodzin M. Kopernika, z udziałem przeszło 200 osób, delegatów szkół średnich licealnych i techników, zorganizowana przez PTMA wspólnie z ZHP w dniach 19-20 lutego 1969 r. w Krakowie.
— sesja naukowa i zjazd prezesów Oddziałów PTMA w Grudziądzu w 450 rocznicę wygłoszeni a przez M. Kopernik a traktatu pt. „De aestimatione monetae" wraz z uroczystością otwarcia międzyszkolnego Obserwatorium i Planetarium w Grudziądzu w dniach 25 i 26 marca 1972 r.,
— sympozjum obserwatorów. Słońca w dniach 10 i 11 czerwca 1972 r. we Wrocławiu,
— udział przedstawicieli T-w a w II Kongresie Międzynarodowej Unii Miłośników Astronomii w Malmów Szwecji w dniach 31.7. — 5.8.1972 r.,
— zorganizowanie przez ZG PTMA w Krakowie 25 czerwca 1972 r. konferencji redaktorów czasopism astronomicznych z krajów socjalistycznych: CSRS, NRD i Węgier,
— sympozjum naukowe obserwatorów Słońca w dniu 27 lutego 1973 r. w Dąbrowie Górniczej,
— „Dni Astronomii i Astronautyki" 4 — 12 października 1973 r. w Grudziądzu wraz z międzyszkolnym seminarium astronomicznym dla młodzieży w dniach 24 — 26 lutego 1973 r.,
— wystawa kopernikowska w Pałacu Kultury Zagłębia eksponowana w styczniu i luty m 1973 r. staraniem Oddziału PTMA w Dąbrowie Górniczej,
— wystawa kopernikowska w Muzeum Ziemi Kaliskiej wraz z sesją popularno-naukowa i specjalistyczną wystawą filatelistyczną eksponowaną w 1973 r.,
— sesja kopernikowska z udziałem ok. 200 osób w Poznaniu połączona z otwarciem wystawy w dniu 17 maja 1973 r. p.n. „Kopernikana Wielkopolskie",
— sesja kopernikowska z udziałem ok. 100 osób wraz z otwarciem wystawy „Mikołaj Kopernik", którą w dniach od 9 czerwca do 15 sierpnia 1973 r. na Zamku w Niepołomicach zwiedziło przeszło 2 tys. osób,
— sesja popularno-naukowa w Ostrowcu Świętokrzyskim n.t. „Astronomia polska w XXX-leci u PRL" — 1974 r.,
— sesja popularno-naukowa w dniu 5 października 1974 r. w X-cio lecie otwarci a dostrzegalni astronomicznej przy Kaliskim Domu Kultury,
— sesja naukowa poświęcona problemowi „czasu" w dniu 26 października 1974 r. z udziałem przeszło 100 osób zorganizowana przez ZG PTMA w Muzeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie,
— sympozjum naukowe i zjazd obserwatorów Słońca w dniach 9 i 10 listopada 1974 r. z udziałem 90 osób w Pałac u Kultury Zagłębia w Dąbrowie Górniczej.
— sesja popularno-naukowa w dni u 16 grudnia 1974 r. z okazji XX-to lecia działalności Oddziału PTMA we Fromborku,
— wybudowanie i przekazanie do użytku nowej Stacji Astronomicznej PTMA w Nowym Sączu dla uczczenia XXX-lecia PRL W 1974 r.,
— sesja popularno-naukowa z okazji XXX-lecia PRL zorganizowana przez ZG PTMA w auli PAN w Krakowie w dniu 26 kwietni a 1975 r. wraz ze zjazdem prezesów Oddziałów PTMA, przy udziale ok. 150 osób,
— sesja popularno-naukowa n.t. „Człowiek i Wszechświat" w dniu 5 czerwca 1975 r. w Poznaniu,
— „Dni Kopernikowskie" w lutym i marcu 1975 r. we Fromborku, Grudziądzu, Lidzbarku Warm. i Olsztynie, — „Dni Astronomii i Astronautyki" w lutym i marcu 1976 r. w wyż. wym. miastach, z tym że po raz pierwszy w Polsce Oddział PTMA w Grudziądzu zorganizował „Dzień Miłośnika Astronomii". Na podkreślenie zasługuje również konferencja przeprowadzona przez przedstawicieli T-w a w Wydziale Nauki i Oświaty KC PZPR i PAN w dniu 12 kwietnia 1976 r. w sprawie perspektyw rozwojowych PTMA ze szczególnym uwzględnieniem współpracy z resortem oświaty i kultury oraz organizacjami młodzieżowymi: ZHP, ZSMP, SZSP.
Jest oczywiste, że wyszczególnione wyżej imprezy i akcje mają charakter skrótowy, przeglądowy i nie ilustrują w pełni działalności T-wa na tym odcinku pracy. Odnosi się to przede wszystkim do roku 1973 — jubileuszu 500 rocznicy urodzin M. Kopernika, jak też okresu przygotowawczego do regionalnych, ogólnopolskich i światowych obchodów z lat 1968 — 1973, w których w szczególny sposób dla potrzeb współczesności krzewiono nieprzemijające wartości naukowe zapoczątkowane dziełem M. Kopernika „De revolutionibus".
Oddzielną kartę w pracy Towarzystwa stanowi działalność Głównej Komisji budowy Ludowych Obserwatoriów Astronomicznych i Planetariów powołanej 13 czerwca 1965 r. Celem tej komisji jest realizowanie inicjatywy budowy małych obserwatoriów astronomicznych i planetariów, zgodnie z uchwałą podjętą na krajowym Walnym Zjeździe Delegatów 19 kwietnia 1964 r. w Krakowie, (przewodniczący Komisji LOAiP Edward Szeligiewicz, 1965-1968 i od 1969 do chwili obecnej Stanisław Lubertowicz). Dzięki współpracy komisji z Oddziałami PTMA i Władzami terenowymi adaptowano t.zw. „Wieżę Wodną" we Fromborku na stację astronomiczną PTMA, wybudowano i wyposażono pierwszy pawilon stacji w Niepołomicach k/Krakowa i wybudowano w stanie surowym drugi pawilon tej stacji, dokonano przebudowy wraz z kapitalnym remontem budynku stacji astronomicznej PTMA w Częstochowie, jak również wykonano przebudowę stacji obserwacyjnej w Opolu i Wrocławiu. Opracowane zostały również założenia wstępne, jak też częściowo dokumentacja i projekty budowy LOAiP na Kamiennej Górze, w Gdyni, w Cieplicach Śląskich woj. Jelenia Góra, w Myślenicach, w Ostrowcu Świętokrzyskim, w Poznaniu w Parku Przyjaźni a ostatnio w Grudziądzu, które otwarto i oddano do użytku społeczeństwa w marcu 1972 r. w 1970 r. ZG PTMA powołał Komisję Odznaczeniową pod przewodnictwem Eugeniusza Rybki. Komisja opracowała regulamin „Honorowej Odznaki PTMA" w dwu klasach (złota i srebrna), która nadawana jest za szczególne zasługi dla T-wa i w krzewieniu wiedzy astronomicznej. Staraniem Komisji w toku jej kadencji do 1973 r. 11 działaczy T-wa otrzymał o odznaki „Zasłużony Działacz Kultury" nadane przez Ministra Kultury i Sztuki.
W 1974 r. funkcję przewodniczącego Komisji Odznaczeniowej przejął Stanisław Lubertowicz a funkcję sekretarza techn. Jan Rolewicz. W wyniku starań Komisji przeprowadzono w latach 1974-1976 po raz pierwszy w dziejach T-wa kilka akcji odzna­czeniowych na tak wielką skalę. Uzyskano dla najbardziej zasłużonych w pracy społecznej oraz zawodowej, długoletnich członków PTMA, następujące odznaczenia:
— z Rady Państwa PRL:
3 Ordery Odrodzenia Polski i 21 Krzyży Zasługi (1975 r.) —
z Ministerstwa Oświaty i Wychowania PRL: 10 Medali Komisji Edukacji Narodowej (1974 i 1976 r.) —
z Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu:
59 Medali Kopernikowskich OK FJN (1974 i 1975 r.)
— z Rady Narodowej Miasta Krakowa:
2 złote i 3 srebrne Odzn. ,,Za Zasługi dla Ziemi Krakowskiej" oraz 2 złote i 1 srebrną Odzn. ,,Za pracę społ. dla m. Krakowa" (1975 r.) W czasie kadencji na wniosek Komisji Odznaczeniowej Zarząd Gł. PTMA nadał 47 złotych i 88 srebrnych „Honorowych Odznak PTMA" oraz 145 dyplomów uznania za pracę społeczną i popularyzację wiedzy astronomicznej.
Z dniem 3 października 1976 r. funkcję przewodniczącego Komisji Odznaczeniowej powierzono Przemysławowi Rybce.
W 1974 r. ZG PTMA powołał Komisję Pracy z Młodzieżą pod przewodnictwem Marii Pańków. W październiku tegoż roku Komisja dokonała oceny wniosku w sprawie nauczania astronomii w szkole pod adresem Min. Oświaty i Wychowania. Opracowano i wydano ankietę badawczą celem przeprowadzenia badań w środowisku młodzieżowym na temat zainteresowań przedmiotami matematyczno-przyrodniczymi z uwzględnieniem astronomii. Z dniem 3 października 1976 r. funkcję przewodniczącego w/w Komisji powierzono Henrykowi Chrupale.
W 1974 r. w oparciu o zalecenia Komisji Planowania przy Radzie Ministrów ZG PTMA powołał Komisję Współpracy Planetariów Polskich pod przewodnictwem Kazimierza Schillinga. Siedzibą Komisji jest Planetarium Lotów Kosmicznych w Olsztynie. Komisja zrzeszająca wszystkich przedstawicieli 9 Planetariów w Polsce wypracowała wiele interesujących form współpracy jak też była inicjatorem szeregu imprez i akcji popularyzatorskich o zasięgu międzywojewódzkim i ogólnopolskim.
Efektywność działania Towarzystwa, w skład którego wchodzą Oddziały i sekcje PTMA na terenie kraju, zależy m.in. od ilości placówek stałych, stanowiących oparcie dla astronomicznej, społecznej pracy członków. Całokształt merytorycznej działalności Towarzystwa koordynuje i nadzoruje Główna Rada Naukowa PTMA, w skład której wchodzą zawodowi astronomowie-naukowcy (przewodniczący Jan Mergentaler, 1964-1969, Eugeniusz Rybka, 1970-1973, Konrad Rudnicki, 1973 — X.1976 i od X.1976 r. do chwili obecnej Bohdan Kiełczewski).
Aktualnie Towarzystwo posiada:
— 9 stacji astronomicznych (tabl. 4), są to obiekty wyposażone w instrumenty obserwacyjne, pomoce naukowe i do ich zadań należy prowadzenie prac naukowobadawczych oraz działalności popularyzacyjnych,
— 13 punktów obserwacyjnych (tabl. 5), (są to stałe, odpowiedni o zlokalizowane miejsca, bez pomieszczeń na otwartej przestrzeni, przystosowane do prowadzenia obserwacji i pokazów nieba przez instrumenty astronomiczne),
— 16 lokal i (tabl. 6) czynnych m.in. jako siedziby Oddziałów, w tym kluby, czytelnie, miejsce spotkań członków, odczytów, projekcji filmowych itp.
— 1 planetarium z aparaturą firmy Zeiss we Wrocławiu na Wzgórzu Partyzantów (aktualnie zdemontowane).
Do najszerzej praktykowanych form upowszechniania nauki astronomii należą przede wszystkim odczyty, pokazy nieba, projekcje filmowe, wystawy astronomiczne i inne tego typu imprezy. Rozwój tych form popularyzacji w latach 1952-1976 ilustruje załączona tabela 7. Wyrazem zaangażowania członków i ich cennego wkładu pracy społecznej jest fakt, że po 1963 r. przeciętnie ok. 70% imprez w zakresie upowszechniania nauki zostało zrealizowane bezinteresownie, nieodpłatnie w ramach pracy społecznej. Wykształciły się trzy zasadnicze formy organizacyjne imprez a to:
— imprezy wewnętrzne w siedzibach oddziałów, w zasadzie tylko dla członków, w mniejszym lecz jednolitym pod względem zainteresowania i przygotowania gronie odbiorców,
— imprezy publiczne ogólnie dostępne, finansowane w części ze środków budżetowych Towarzystwa lub organizowane nieodpłatnie przez członków w ramach ich pracy społecznej,
— imprezy publiczne, w zasadzie dla zorganizowanego grona odbiorców, urządzane przez PTMA odpłatnie na zlecenie władz, instytucji, organizacji lub zakładów pracy.
Poza wykazami z tabeli nr 7 na wymienienie zasługują:
— udział Towarzystwa w ramach akcji p.n. „Operacja 1001-Frombork" organizowanej przez "ZHP, gdzie od 1968 r. do 1973 r. prelegenci i demonstratorzy nieba kierowani przez PTMA prowadzili dla obozów harcerskich i turystycznych akcję popularyzatorską nauki astronomii i działalności Mikołaja Kopernika,
— działalność popularyzatorska w planetarium KDK prowadzona przez Oddział PTMA w Krakowie do 1974 r. oraz planetariach w Chorzowie, Grudziądzu i Olsztynie,
— działalność popularyzatorska organizowana na zlecenie w środowiskach wiejskich i robotniczych w latach 1969-1973 w formie cyklu odczytów ilustrowanych przezroczami lub filmem pt. „Spotkania z Kosmosem".
W pracy samokształceniowej uprawiana jest działalność obserwacyjna, indywidualna i grupowa w oddziałowych sekcjach obserwacyjnych oraz budowy amatorskich instrumentów astronomicznych (tabl. 8).
Od 1958 r. PTMA systematycznie szkoli samodzielnych obserwatorów na kursach śródrocznych i turnusach obserwacyjnych (tabl. 9), PTMA pośredniczy w opracowywaniu i publikowaniu amatorskich obserwacji w „Acta Astronomica", miesięczniku „Urania" i w dodatku naukowym do „Uranii" oraz w formie powielanych biuletynów.
Towarzystwo współpracuje w zakresie realizacji statutowych zadań z władzami i instytucjami a w szczególności:
— z Resortem Oświaty, Kultury i Sztuki i ich placówkami w terenie,
— z Uniwersyteckimi Obserwatoriami Astronomicznymi w kraju.
— z Obserwatorium Astronomicznym i Planetarium w Chorzowie,
— z Polskim Towarzystwem Astronomicznym,
— z Polskim Towarzystwem Astronautycznym,
— z Towarzystwem Przyrodników im. Mikołaja Kopernika,
— z Towarzystwem Wiedzy Powszechnej,
— z Urzędami Spraw Wewnętrznych Rad Narodowych i Komitetami Frontu Jedności Narodu,
— z ZHP, ZSMP i innymi organizacjami społecznymi.
Od 1951 r. w wyniku współpracy z Resortem Oświaty działają szkolne koła astronomiczne w liceach i technikach.
Od 1968 r. wprowadzono również nową formę międzyszkolnych kół astronomicznych działających przy Oddziałach PTMA.
Od 1962 r. datuje się porozumienie z Resortem Kultury i Sztuki w zakresie organizacji i prowadzenia przez PTMA klubów lub gabinetów astronomicznych w Domach Kultury.
Od 1966 r. Towarzystwo współpracuje z ZHP, w tym do 1973 r. W ramach akcji przygotowań do obchodów kopernikowskich w Polsce pod kryptonimem „Operacja 1001-Frombork", której zakres określała umowa zawarta w styczniu 1968 r. pomiędzy Główną Kwaterą ZHP w Warszawie a Zarządem Głównym PTMA.
Od kwietnia 1969 r. Towarzystwo jest członkiem Międzynarodowej Unii Miłośników Astronomii (International Union of Amateur Astronomers), z siedzibą w Bolonii (Włochy).

Wydawnictwa Towarzystwa
Oficjalnym organem Towarzystwa jest czasopismo p.n. „URANIA" wydawane od 1922 r. z przerwami spowodowanymi brakiem funduszów i wojną 1939-1945 (tabl. 10). W latach 1922-1935 wydano 13 roczników w Warszawie, a w latach 1936-1939 4 roczniki we Lwowie. W okresie przedwojennym „Urania" wydawana była nieregularnie, przeważnie w formie kwartalnika z wyjątkiem 1924 r., w którym nie wydano ani jednego numeru pisma. W latach 1931-1932 „Urania" wydawana była jako dodatek do miesięcznika Mathesis Polska wydawanego przez S. Warhaftmana w Warszawie. W okresie powojennym wydano 2 zeszyty w 1946 r. i po 4 zeszyty (kwartalnik) w latach 1948-1949. W 1950-1951 czasopismo wydawane było jako dwumiesięcznika od 1951 r. do chwili obecnej jako miesięcznik. W okresie 25-lecia wydano 24 roczniki czasopisma (w 1947 r. nie wydano ani jednego numeru pisma). Czasopismo uzyskało pełną stabilizację od 1952 r. tj. od czasu gdy wydane jest przez PTMA z planu wydawniczego Polskiej Akademii Nauk.
Oprócz czasopisma „Urania" Towarzystwo wydało w latach: 1928, 1929, 1930 i 1931 drukowany kalendarz astronomiczny. W 1929 roku Oddział w Warszawie wydał 2 zeszyty „Prac Naukowych" a w roku 1935 Oddział w Poznaniu wydał Obrotową Mapę Nieba i 20 komunikatów astronomicznych. W latach 1956 -1963 Towarzystwo wydało 4 numery „Dodatku naukowego do Uranii" (Annual Scientific Supplement do „Urania"), (tabl. 11) — redaktor Jan Gadomski. Wydawnictwo opracowane w języku angielskim służy do celów wymiany z zagranicznymi instytucjami astronomicznymi. „Obrotowa Mapa Nieba" — wydawnictwo zwarte o charakterze dydaktycznym do celów szkoleniowo-obserwacyjnych. Kolejne, ulepszane opracowania i nakłady Towarzystwo wydaje z zastrzeżonym prawem autorskim od 1952 r. (tabl. 12). Inne wydawnictwa Towarzystwa ilustruje tabl. 13.

Biblioteka Towarzystwa
Towarzystwo dysponuje zbiorami zgromadzonymi w bibliotece centralnej w Biurze ZG PTMA i 23 biblioteczkach oddziałowych. Według danych z 1976 r. zbiory liczą łącznie 14.470 vol. (książek, czasopism, atlasów, map. itp.)

Literatura
a) opracowania:
1. Rocznik astronomiczny Obserwatorium Krakowskiego za rok 1928— tom V wydany przez prof. Tadeusza Banachiewicza, nakładem własnym w Drukarni Związkowej — Kraków, str. 153 — 156.
2. Z dziejów Polskiego Towarzystwa Miłośników Astronomii — autor prof. dr Eugeniusz Rybka — wyd. Nauka Polska, rok IX, nr 3 (35) 1961 r.
3. „Urania", czasopismo Towarzystwa — sprawozdania i kronika PTMA rok 1922-1930 tom I — IX , rok 1931-1934 tom X — XIII, rok 1936-1946 tom XIV — XVII, rok 1045-1949 tom XVIII — XX, rok 1950-1951 tom XX — XXII, rok 1952-1976 tom XXIII — XLVII.
4. Sprawozdanie z działalności Zarządu Głównego PTMA za lata 1952--1970 akta kategorii „A" — archiwum sygn. akt kat. A-2/0-50/A.
5. Protokoły z Walnych Zebrań Delegatów PTMA z lat 1953-1976, akta kategorii „A" — archiwum sygn. akt kat. A-5/03-30/A.
b) inne źródła drukowane:
1. Statut Polskiego Towarzystwa Przyjaciół Astronomii — uchwalony 26 października 1928, zatwierdzony 22 grudnia 1928 — opublikowany „Urania" nr 2 z 1929 r. str. 25-32.
2. Statut Polskiego Towarzystwa Miłośników Astronomii — uchwalony 31 stycznia 1947 r., zatwierdzony 5 stycznia 1948 r. — broszura str. 8, wydana 28.VI.1956 r. w nakładzie 500 egzemplarzy.
3. Statut Polskiego Towarzystwa Miłośników Astronomii (uzupełnienia i zmiany), uchwalony 6 listopada 1966 r., zatwierdzony 15 lutego 1967 r. — broszura str. 12, wydana w Krakowskich Zakładach Prasowych w nakładzie 1.000 egzemplarzy.
4. Zmiany i uzupełnienia do Statutu PTMA uchwalone 21 październik a 1973 r. — „Urania" nr 11/1974 str. 348 i 349.

Kraków, w grudniu 1976 r.

[TABELKI]

Redaktor:
mgr KRYSTYNA ŁACIAK

Redaktor techniczny:
BOLESŁAW KORCZYŃSKI

Korektor:
dr T. ZBIGNIEW DWORAK

Zamknięcie Katowickiego Oddziału PTMA Katowice

Na skutek zmian w podziale administracyjnym kraju w 1976 roku został zlikwidowany Katowicki Oddział PTMA z siedzibą w prywatnym mieszkaniu jego zasłużonego wieloletniego Prezesa, kol. Cezarego Janiszewskiego. Zarówno prezes Oddziału Katowickiego, jak i członkowie zaproponowali wtedy przejście do Chorzowskiego Oddziału. Wszyscy członkowie rozwiązanego Oddziału Katowickiego zostali więc wpisani na listę członków Oddziału w Chorzowie.