Tekst źródłowy strony 12 sierpnia 1654, całkowite zaćmienie Słońca

Całkowite zaćmienie Słońca 12 sierpnia 1654 r. było jednym z niewielu tego typu zjawisk w Europie w XVII wieku. W Polsce nastąpiło po 110 latach przerwy (a ponieważ o zaćmieniu z r.1544 nie zachowały się z terenu naszego kraju żadne informacje, przerwa ta mogła być jeszcze dłuższa).
Zaćmienie to wywołało wielkie poruszenie w Europie, poparte licznymi prognostykami i zatrwożeniem odnośnie możliwych skutków…
Cień Księżyca padł na kulę ziemską o wschodzie Słońca na półwyspie Labrador, następnie przesunął się nad północnym Atlantykiem, Szkocją, Danią, płn.Polską, Ukrainą, Gruzją (w południ prawdziwe), Iranem i płd.Indiami, aby opuścić nasz glob w pobliżu Sumatry przy zachodzie Słońca. W Polsce zjawisko zaszło przed południem, a pas fazy całkowitej objął Pomorze, płd. część Gdańska, Warmię i płn.Mazowsze (Warszawa leżała na zewnątrz pasa całkowitości i zaćmienie było tam widoczne jako bliskie całkowitemu) (rys.1). 
[[Plik:rys.1.jpg|400px|thumb|left| Rys.1.Przebieg zaćmienia na terenie Europy]]
Wiadomo, że obserwacje profesjonalne podjęło dwóch astronomów.   W ''Gdańsku'' niezawodnie czuwał '''Jan Heweliusz''', dla którego było to już któreś z rzędu zaćmienie Słońca (wszystkie poprzednie były obserwowane jako częściowe). Nasz astronom rozpoczął obserwacje rano i zanotował wkrótce pierwszy kontakt, jak zapisał – dokładnie o 9:25:15. Wraz z postępem zjawiska, dzięki rzutowaniu obrazu Słońca na ekran przy pomocy teleskopu, notował kolejne fazy częściowe, wykonując szkic na owym ekranie z naniesioną podziałką. Wszystko szło dobrze do 10:05:40, kiedy to faza zaćmienia osiągnęła wartość 6.5 cala w skali 12 stopniowej, czyli około 0.54 (rys.2). I wtedy nadciągnęły gęste chmury, zasłaniając całkowicie Słońce… Nie pokazało się ono już ani na chwilę podczas trwania zaćmienia. To wielki pech, ponieważ przy dobrej pogodzie z pewnością to Heweliusz zaobserwowałby przez teleskop jako pierwszy w historii chromosferę słoneczną i zjawisko zwane obecnie „perłami Baily’ego”. Granica zaćmienia całkowitego przebiegała bowiem wg dzisiejszych obliczeń przez południową część śródmieścia ''Gdańska''. Niebo wypogodziło się dopiero wczesnym popołudniem, gdy z tarczy Słońca dawno już zniknął ostatni fragment tarczy Księżyca.
Gdański astronom poczynił jedynie notatki, obrazujące otaczający krajobraz miejski i pociemniałe (smutne i straszne, jak zaznaczył) zachmurzone niebo. Największe ciemności odnotował około 10:40. Nie dało się w tym czasie czytać, ani odczytywać skal przyrządów pomiarowych, bowiem zrobiło się tak ciemno, jak o godzinie dziewiątej wieczorem.
[[Plik:1654-2.jpg|400px|thumb|left| Rys.2.Obserwacja zaćmienia J.Heweliusza w Gdańsku.]]
Znacznie więcej szczęścia miał '''Pierre des Noyers''', sekretarz królowej '''Ludwiki Marii Gonzagi''', który obserwował zaćmienie w ''Warszawie''. Wg jego oceny było ono całkowite lub prawie, a w czasie fazy całkowitej dało się na niebie zauważyć Saturna, Marsa, Wenus i Wielkiego Psa (prawdopodobnie chodziło o Syriusza), jak też inne gwiazdy. '''Des Noyers''' wyznaczył też kontakty zaćmienia: początek o 21:37, maksimum o 22:49, a koniec o 24:12, wszystkie momenty liczone od zachodu Słońca. Wyznaczył także wysokość Słońca w tych momentach, kolejno jako: 43o10’, 50o14’ oraz 52o38’30” (ta ostatnia wartość mierzona w pobliżu południka). '''Heweliusz''' zresztą korespondował z '''des Noyersem''' i swoje obserwacje opisywanego zaćmienia także mu przesłał.
Inne doniesienia pochodzą z różnych źródeł historycznych. I tak w ''Trzcianie'' na Podlasiu świadkiem zaćmienia był '''Stanisław Temberski''', który to zdarzenie opisał w swoich pamiętnikach. I tam niebo było zachmurzone, a pociemnienie nieba przestraszyło pracujących w polu żniwiarzy. Wg roczników pisanych w ''Grudziądzu'' ciemności zapadły takie, że musiano zapalać w domach świtała, a niektórych widok nieba przyprawił o ból głowy…
Także '''Jakub Łoś''' wspomina w swoich pamiętnikach (aczkolwiek błędnie pod rokiem 1653), że zaćmiło się 11 części Słońca. Informacja ta może być prawdziwa, choć nie znane jest miejsce obserwacji, prawdopodobnie gdzieś w Polsce płd.-wschodniej. Także w pamiętnikach '''Mikołaj Jamiołkowski''' wspomina, że w całym kraju zrobiło się ciemno, jak wieczorem.
Kolejne wrażenia z obserwacji przy zachmurzonym niebie zapisał w pamiętniku także '''Albrycht S.Radziwiłł''', który w tym dniu przebywał w ''Kownie''. Inny z '''Radziwiłów''' – książę '''Janusz''' (znany też z „Potopu” '''H.Sienkiewicza'''), brał tego dnia udział w bitwie przeciwko wojskom rosyjskim pod ''Szkłowem'' (na dzisiejszej Białorusi). Walki toczyły się właśnie w czasie sporych ciemności, wywołanych zaćmieniem Słońca o dużej fazie. Wg niego to właśnie ta okoliczność ułatwiła pokonanie wroga. '''Henryk Sienkiewicz''' zaćmienie z r.1654 uwiecznił w pierwszych słowach „Ogniem i mieczem”, ale umieścił je błędnie w r.1647 „był to dziwny rok […] latem zdarzyło się wielkie zaćmienie słońca”.
Pośrednio o zaćmieniu z r.1654 wspomina w swojej kronice burmistrz ''Malborka'' '''Samuel Wilhelmi''' pisząc, że było ono podobne do widzianego przez niego zaćmienia z 23 września 1699 r., podczas którego na niebie widać było gwiazdy.
Gdzie indziej pogoda była lepsza. Z różnych źródeł wiadomo np. o tym, że faza całkowita była widoczna w Kopenhadze, gdzie widok zaćmionego Słońca i świecących gwiazd spowodował panikę wśród ludności. Faza 10 cali dostrzeżona na Bornholmie również nastraszyła miejscowych mieszkańców.
Dobra widoczność nieba była także w pobliżu ''Kijowa'', w szczególności w miejscowości ''Fastow'' na płd-zachód od ''Kijowa'' widziano gwiaździste niebo, a tamże obozował akurat ze swoją armią '''Chmielnicki''', jak podał to swym latopisie '''Samojło Wieliczko'''. Podobną informację o zaćmieniu podaje latopis z ''Czernigowa''.
Zaćmienie całkowite widziano także w Armenii i Persji, zaś w licznym miejscach w Europie obserwowano zaćmienie częściowe. M.in. we ''Frankfurcie nad Odrą'' '''Johannes Placentinus''' zanotował fazę maksymalną 11 cali i wyraźnie widoczną Wenus. Piękna pogoda panowała także w czasie zaćmienia w ''Żytawie (Zittau)''.

''Marek Zawilski''